Iqtisodiyot nazariyasi

Korxonaning ishlab chiqarish tuzilmasining turlari. Sanoat korxonasining ishlab chiqarish tuzilishining uch turi ma'lum: fan, texnologik va aralash (fan va texnologik). Mavzu tuzilishi bilan korxonaning asosiy ustaxonalari, ularning uchastkalari ularning har biri tomonidan ma'lum bir mahsulotni yoki uning ba'zi qismlarini (yig'ish, yig'ish) yoki ma'lum bir qismlar guruhini ishlab chiqarish asosida quriladi. Mavzu tuzilishi asosan yirik seriyali va ommaviy ishlab chiqarish zavodlarining mexanik yig'ish va yig'ish sexlarida qo'llaniladi. Dvigatel, shassi, Vites qutilari, korpuslarni ishlab chiqarish ustaxonalari avtomobil zavodidagi mavzu tuzilishiga misol bo'lishi mumkin; dastgohsozlik ustaxonasida - to'shak, shpindel, mil, korpus qismlarini ishlab chiqarish ustaxonalari; poyabzal fabrikasida - Rant poyabzal ustaxonalari va boshqalar. Bu ustaxonalar o'rtasidagi ishlab chiqarish munosabatlarining shakllarini soddalashtiradi va cheklaydi, qismlarning harakatlanish yo'lini qisqartiradi, do'konlararo va do'konlararo transportni soddalashtiradi va arzonlashtiradi, ishlab chiqarish tsiklining davomiyligini pasaytiradi va ishchilarning ish sifati uchun javobgarligini oshiradi. Ustaxonalarning mavzu tuzilishi texnologik jarayon davomida uskunalarni tartibga solishga, yuqori samarali mashinalar, asboblar, shtamplar, qurilmalardan foydalanishga imkon beradi. Bularning barchasi, oxir-oqibat, mahsulot ishlab chiqarishni ko'paytirishni, mehnat unumdorligini oshirishni va mahsulot tannarxini pasaytirishni ta'minlaydi. Texnologik tuzilma aniq texnologik izolyatsiyani belgilaydi. Masalan, quyish, zarb qilish va shtamplash, mexanik, yig'ish sexlarining mavjudligi. Ushbu turdagi ishlab chiqarish tuzilishi ustaxonani (yoki saytni) boshqarishni soddalashtiradi, odamlarning joylashishini manevr qilishga imkon beradi, ishlab chiqarishni bir mahsulot turidan ikkinchisiga qayta qurishni osonlashtiradi. Kamchiliklarga quyidagilar kiradi: mahsulotlar harakatining qarama-qarshi yo'nalishlarining paydo bo'lishi, ustaxonalarning ishlab chiqarish munosabatlarining murakkablashishi, uskunalarni qayta sozlash uchun katta vaqt sarflanishi, yuqori samarali maxsus mashinalar, asboblar, qurilmalardan foydalanishning cheklangan imkoniyati. Bularning barchasi mehnat unumdorligining o'sishiga va ishlab chiqarish tannarxining pasayishiga to'sqinlik qiladi. Aralash (fan va texnologik) tuzilma bir xil mashinasozlik zavodida fan va texnologik printsip bo'yicha tashkil etilgan asosiy ustaxonalarning mavjudligi bilan tavsiflanadi. Masalan, ommaviy ishlab chiqarish mashinasozlik korxonalarida xarid qilish ustaxonalari (quyish, temirchilik, presslash), qoida tariqasida, texnologik printsipga muvofiq tashkil etiladi va mexanik yig'ish - mavzu printsipiga muvofiq. Ushbu turdagi ishlab chiqarish tuzilmasidagi korxonalar mashinasozlik, engil sanoat (poyabzal, tikuvchilik, mebel) va boshqa ba'zi sohalarda ustunlik qiladi. Bunday ishlab chiqarish qurilishining afzalliklari quyidagilardan iborat: do'kon ichidagi transport hajmining pasayishi, mahsulot ishlab chiqarishning ishlab chiqarish tsiklining davomiyligini qisqartirish, mehnat sharoitlarini yaxshilash, uskunalarni yuklashning yuqori darajasi, mehnat unumdorligining oshishi, mahsulot tannarxining pasayishi.
Korxonaning tashqi va ichki muhitdagi harakatlar ketma-ketligining ahamiyati ushbu ketma-ketlikda uning ishlashining barqaror tendentsiyasini aks ettirish bilan izohlanadi. Bunday holda, ko'rsatkichlar dinamik qatorlardir, ya'ni. kompaniyaning o'z faoliyati manbalariga aylanishining vaqtinchalik qiymatlari va uning bozordagi o'rnini tavsiflovchi qiymatlar. Taqqoslash uchun bozorda barqaror ishlaydigan shunga o'xshash kompaniyalarning ko'rsatkichlari olinadi. Shu munosabat bilan korxona, kompaniyaning ishlab chiqarish tarkibi ularning iqtisodiy faoliyati ketma-ketligiga ta'sir qiluvchi omil sifatida qayd etilishi kerak. Tarkibiy jihatdan korxona iqtisodiyoti alohida kompleks bo'g'inlarning iqtisodiyoti sifatida shakllanishi kerak. Korxona (birlashma) tarkibiga kiruvchi bo'g'inlarning mutanosibligi yakuniy mahsulotni birgalikda ishlab chiqarish bilan bog'liq bo'lgan ustaxonalar va uchastkalarning ishlab chiqarish quvvatining oqilona nisbati bilan tavsiflanadi. Kombinatsiyaning rivojlanishi xom ashyo va materiallardan kompleks foydalanishga, tirik va moddiy mehnatni tejashga, shuningdek moliyaviy resurslardan yanada samarali foydalanishga olib keladi. Mahsulotlarning konstruktiv va texnologik bir xilligi ishlab chiqarishning ixtisoslashuvini chuqurlashtirish, mahsulotlarni oqim va avtomatlashtirilgan ishlab chiqarishni tashkil etish uchun yaxshi sharoit yaratadi. Korxonani boshqarishning do'konsiz tuzilishi uning barcha bo'linmalarini boshqarishni takomillashtirishga, xizmat ko'rsatish va boshqaruv apparatlarini qisqartirishga va natijada ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga olib keladi. To'g'ri qurilgan, doimiy ravishda takomillashib boradigan ishlab chiqarish tuzilmasi ishlab chiqarishni tashkil etishning eng katta muvofiqligini oldindan belgilab beradi, korxonaning barcha ustaxonalari va xizmatlarining mutanosibligini ta'minlaydi, bu esa o'z navbatida texnik va iqtisodiy ko'rsatkichlarning yaxshilanishiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi: ixtisoslashuv va hamkorlik darajasi, ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligi, ishlab chiqarish va ishlab chiqarish ritmi, mehnat unumdorligining o'sishi, mahsulot sifatini yaxshilash, tugallanmagan ishlab chiqarish va standartlashtirilgan aylanma mablag'lar, boshqaruv va ishlab chiqarish xodimlari sonining nisbati, mehnat, moddiy va moliyaviy resurslardan eng maqbul foydalanish. ishlab chiqarish moddiy nomoddiy III bob. Sanoat ishlab chiqarish turlari ishlab chiqarish turi nomenklaturaning kengligi, muntazamligi, barqarorligi va ishlab chiqarish hajmi, ishlatiladigan asbob-uskunalar turi, kadrlar malakasi, operatsiyalarning murakkabligi va ishlab chiqarish tsiklining davomiyligi tufayli ishlab chiqarishning texnik, tashkiliy va iqtisodiy xususiyatlarining kompleks tavsifi bilan belgilanadi. Ishlab chiqarish turini tavsiflovchi asosiy ko'rsatkich qisqa tutashuv operatsiyalarini birlashtirish koeffitsientidir. Ish o'rinlari guruhi uchun operatsiyalarni birlashtirish koeffitsienti oy davomida bajarilgan yoki bajarilishi kerak bo'lgan barcha turli xil texnologik operatsiyalar sonining ish o'rinlari soniga nisbati sifatida aniqlanadi:

bu erda nusxa ko'chirish-i ish joyida bajariladigan operatsiyalar soni; kr.m-saytdagi yoki ustaxonadagi ish o'rinlari soni. Odatda bitta, seriyali va ommaviy ishlab chiqarish farqlanadi. Yagona ishlab chiqarish mahsulotlarning keng assortimenti va bir xil mahsulotlarning kichik hajmi bilan tavsiflanadi. Namunalar takrorlanmaydi yoki tartibsiz takrorlanadi. Ish joylari chuqur ixtisoslashuvga ega emas. Yagona ishlab chiqarish sezilarli darajada tugallanmagan ishlab chiqarishning mavjudligi, ish joylariga operatsiyalarni tayinlashning yo'qligi, noyob uskunalardan foydalanish, uskunalarni tez-tez qayta sozlash, ishchilarning yuqori malakasi, qo'lda operatsiyalarning sezilarli o'ziga xos og'irligi, mahsulotlarning umumiy yuqori mehnat zichligi va ularni ishlab chiqarishning uzoq tsikli, ishlab chiqarishning yuqori tannarxi bilan tavsiflanadi. Turli xil nomenklatura bitta ishlab chiqarishni yanada mobil qiladi va tayyor mahsulotga bo'lgan talabning o'zgarishi sharoitlariga moslashadi. Yagona ishlab chiqarish dastgohsozlik, kemasozlik, yirik gidroturbinalar, prokat stanlari va boshqa noyob uskunalar ishlab chiqarish uchun xosdir. Seriyali ishlab chiqarish cheklangan mahsulot turlarini ishlab chiqarish bilan tavsiflanadi. Mahsulotlarning partiyalari (seriyalari) ma'lum vaqt oralig'ida takrorlanadi. Seriya hajmiga qarab kichik seriyali, o'rta seriyali va yirik seriyali ishlab chiqarishlar ajratiladi. Seriyali ishlab chiqarishda bunday texnologik operatsiyalarni bajarish uchun alohida ish joylarini ixtisoslashtirish mumkin. Ishlab chiqarish tannarxi darajasi ish o'rinlarini ixtisoslashtirish, o'rta malakali ishchilar mehnatidan keng foydalanish, asbob-uskunalar va ishlab chiqarish maydonlaridan samarali foydalanish, yakka tartibdagi ishlab chiqarish bilan taqqoslaganda ish haqi xarajatlarini kamaytirish hisobiga kamayadi. Seriyali ishlab chiqarish mahsulotlari standart mahsulotlardir, masalan, odatda ko'proq miqdorda ishlab chiqariladigan barqaror turdagi mashinalar (metall kesish dastgohlari, nasoslar, kompressorlar, kimyo va oziq-ovqat sanoati uskunalari). Ommaviy ishlab chiqarish uzoq vaqt davomida yuqori ixtisoslashgan ish joylarida mahsulotlarning ayrim turlarini ko'p miqdorda ishlab chiqarish bilan tavsiflanadi. Ommaviy ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish qo'l mehnati ulushini sezilarli darajada kamaytirishi mumkin. Ommaviy ishlab chiqarish ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning doimiy nomenklaturasi, doimiy ravishda bitta operatsiyani bajarishga ish o'rinlarining ixtisoslashuvi, maxsus jihozlardan foydalanish, ishlab chiqarish jarayonining ozgina mehnat zichligi va davomiyligi, yuqori avtomatlashtirish va mexanizatsiya bilan tavsiflanadi.
Ommaviy ishlab chiqarish uskunalardan eng to'liq foydalanishni, mehnat unumdorligining yuqori umumiy darajasini, ishlab chiqarishning eng past narxini ta'minlaydi. Ommaviy ishlab chiqarish tannarxi yagona va seriyali ishlab chiqarish mahsulotlariga nisbatan minimaldir. Ushbu turdagi ishlab chiqarish etarlicha katta ishlab chiqarish bilan iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqdir. Ommaviy ishlab chiqarishning zaruriy sharti mahsulotlarga barqaror va sezilarli talabning mavjudligi hisoblanadi. Iqtisodiy inqiroz sharoitida ommaviy ishlab chiqarish eng zaif bo'lib qoladi. Ishlab chiqarish turi uni tashkil etish usulini ham belgilaydi. Ishlab chiqarishni tashkil etishning oqim, partiya va birlik usullari mavjud. Ishlab chiqarish tashkilotlarining oqim usuli - texnologik jarayon davomida joylashgan ixtisoslashtirilgan ish joylarida bajariladigan vaqt va makonda kelishilgan asosiy, yordamchi va xizmat ko'rsatuvchi ishlab chiqarish operatsiyalarining ritmik takrorlanishiga asoslangan usul. Ishlab chiqarishni tashkil etishning oqim usuli ommaviy va katta hajmli ishlab chiqarish turlariga xosdir. Ishlab chiqarishni tashkil etishning partiyaviy usuli - ishlab chiqarish va ishga tushirish partiyalari tomonidan belgilanadigan miqdorda mahsulotlarning nisbatan cheklangan nomenklaturasi vaqti-vaqti bilan ishlab chiqariladigan usul. Partiya usuli ishlab chiqarishning seriyali turiga xosdir. Ishlab chiqarishni tashkil etishning yagona usuli - mahsulotlarning keng assortimenti bitta nusxada ishlab chiqariladigan usul. Ishlab chiqarishni tashkil etish usulini tanlashga ta'sir qiluvchi omillar:) mahsulotlar nomenklaturasi;) mahsulotlarning ko'lami (yillik dasturi);) ishlab chiqarish chastotasi;) mahsulotlarning mehnat zichligi;) ishlab chiqarish texnologiyasining tabiati. Ishlab chiqarish turlarini hisobga olish ishlab chiqarish xarajatlarini aniq hisoblashda (hisoblashda) quyidagilar uchun muhimdir: · xarajatlarni rejalashtirish (kelajakdagi xarajatlarni rejalashtirish)
* xarajatlarni nazorat qilish (moliyaviy tomondan iqtisodiy faoliyat samaradorligini nazorat qilish)
* ishlab chiqarishni optimallashtirish (samarasiz xarajatlarni kamaytirish) ishlab chiqarish turlari aslida qisman kamroq aniq ajratilgan bo'lsa-da, bunday bo'linish aniqroq tasavvur qilish imkonini beradi korxonalarning ishlab chiqarish jarayonlari va ularga asoslangan xarajatlar tuzilmalarini hisoblash. Tuzilgan xarajatlar korxona (byudjetlashtirish), mahsulot yoki bo'linma uchun ularning rivojlanishini aniqroq rejalashtirishga imkon beradi.