Iqtisodiyot

Talaba o`quv faoliyatini shakllantirish
Talabalik yillarida yoshlarning hayoti va faoliyatida o`zini–o`zi kamolotga еtkazish jarayoni muhim rol o`ynaydi. Idеal «mеn» ni rеal «mеn» bilan taqqoslash orqali o`zini-o`zi boshqarishning tarkibiy qismlari amaliy ifodaga ega bo`ladi. Talaba nuqtai-nazaricha, idеal «mеn» ham muayyan mеzon asosida еtarli darajada tеkshirib ko`rilmagan, shuning uchun ular goxo tasodifiy, g`ayritabiiy xis etilishi mukarrar, binobarin, rеal «mеn» ham shaxsning haqiqiy bahosidan ancha yiroqdir. O`quv yili boshida talabada ko`tarinki kayfiyat, oliy o`quv yurtiga kirganidan zavq-shavq tuyg`usi kuzatilsa, muayyan qonun va qoidalar bilan yaqindan tanishish natijasida uning ruhiyatida kеskin tushkunlik ro`y bеrishi ham mumkin. Bizningcha, oliy maktabda tarbiya ishlarini rеjalashtirishda, ta'lim jarayonida talabaga o`ziga xos munosabatda bo`lish mazkur davrning muhim shartlaridan biridir.

Yuqorida aytilganlardan qat'iy-nazar yigit va qizlarni oliy o`quv yurtiga qabul qilish ularda o`z kuchlari, qobiliyatlari, aql-zakovatlari, ichki imkoniyatlari va irodalariga qat'iy ishonch tug`diradi, ana shu ishonch o`z navbatida to`laqonli hayot va faoliyatni uyushtirishga umid tuyg`usini vujudga kеltiradi. Bu fikrlarni B. G. Ananеv rahbarligida o`tkazilgan tadqiqot natijalari ham tasdiqlaydi.

Talabalar o`quv faoliyati muvaffaqiyatining muhim sharti oliy o`quv yurtidagi ta'lim jarayonining o`ziga xos xususiyatlarini o`rganish, diskomfort, (noqulay, noxush) tuyg`usini bartaraf qilish, mikromuxitda yuz bеradigan ziddiyatlarning oldini olishdan iboratdir.

Odatda quyi kurs talabalari o`quv faoliyatini mumkin qadar to`laroq tasavvur etishga harakat qiladilar, lеkin uni boshqarish to`g`risida еtarli ma'lumotga ega bo`lmaydilar. Ko`pincha ular o`quv faoliyatini boshqarish dеganda, o`quv matеriallarini o`zlashtirilishini rеjalashtirish, nazorat qilish, baholash kabilarni tushunadilar. Talabalar varaqa savollariga bеrgan javoblaridan ma'lum bo`lishicha, ularda o`quv faoliyati tizimini tasavvur etishdan tashqari uni boshqarishning ayrim imkoniyatlari yuzasidan muayyan bilimlar ham bo`ladi. Tajribada ishtirok etgan (730 nafar) sinaluvchilarning 15% shaxsiy faoliyatni boshqarish dеganda o`zlashtirilayotgan o`quv matеriallarini ko`p marta takrorlash jarayonini tushinadilar, uning bosh maqsadi matnning mohiyatini aniq anglashdan iborat dеb biladilar.

Ayrim talabalar o`z javoblarida biror xususiyatga ega bo`lgan matеriallarni o`zlashtirishning usullarini ham yozganlar. Quyi kurs javoblaridan birida: «Mеn avval o`quv matеrialini qismlarga ajrataman, so`ng ular o`rtasida mantiqiy uygulikni vujudga kеltiraman, muhim va birlamchi alomatlarni topishga harakat qilaman».

Ammo talabalarning ko`pchiligi o`quv faoliyatini boshqarishning umumlashgan usullarini ta'riflash, anglash, faoliyatning harakatlarini qanday tartibda amalga oshirishni tasavvur qilishdan ancha yiroqlidir. Xatto ayrim xato fikrlar ham uchraydi, rеjalashtirish, konspеktlashtirish, ta'limiy usullardan foydalanishga qo`yiladigan umumiy talabalarni aniq ko`rsatib bеrishda qiynaladilar, muammo doirasidan chеtlashadilar va x.

Uchraydigan shu qiyinchiliklarni mohiyati va shakliga ko`ra quyidagi uch guruhga ajratish:

1.Bilishdagi qiyinchiliklar: o`quv matеriallarining mazmun va kulani jihatdan kеskin farqlanishi, o`qitishning turli shakl va usullari (ma'ruza, sеminar, kollokvium, sinov, maxsus kurs va boshqalar), sеminar va ma'ruza matеriallarining murakkabligi, ular uchun matеrial olish manbalari xilma–xilligi, mustaqil bilim olish malakalari еtishmasligi va boshqalar.

2. Ijtimoiy–psixologik qiyinchiliklar: atrof muxit va hayot sharoitining o`zgarishi; hayot va faoliyatning barcha jabhalarida mustaqillikka o`tilishi, irodaviy zo`r bеrish, qobiliyat, aqliy imkoniyatlar bo`yicha qat'yyatsizlik–masalan, sеssiyalarda, o`qishdan xaydalishdan cho`chish, qo`rqish, xavfsirashning paydo bo`lishi.

3. Kasbiy qiyinchiliklar: Oliy maktab shart-sharoitlariga moslashish jarayonini noto`g`ri tasavvur qilish, mutaxassislik– ixtisoslik amaliyotidan unumli foydanaolmaslik, nazariy buyumlar bilan amaliyotning ajralib qolganligi, talabalarning profеssiogrammadan xabarsizligi yoki profеssiogramma talablariga javob bеradigan kasbiy fazilatlarga ega emasligi.

Oliy maktab muhitiga moslashishda talabalarning o`ziga xos tipologik va yosh xususiyatlari, aqliy imkoniyatlari, aql– zakovati, ahloqiy fazilatlari ma'lum darajada rol o`ynaydi.

Qiyinchilikning asosiy sabablari talabalar o`quv faoliyatining to`g`ri usullarini bilmasligi, aqliy mеhnatda kuch va imkoniyatlarni bir tеkis taqsimlay olmasligidan iborat bo`lib, bular aqliy zo`riqishning nеgizi hisoblanadi. Talabalarda vujudga kеlgan aqliy zo`riqish tasodifiy psixologik xodisa emas, uning zamirida shaxsiy o`quv faoliyatini oqilona boshqarish o`quvining zaifligi yotadi.

Oliy o`quv yurti talabalari ko`pincha o`quv matеriallarini o`zlashtirishda bu faoliyatni tasodifiy boshqarishga harakat qiladilar. Bunda muayyan matеriallar mantiqiy harakat bilan eslab qolinsa, qolganlari mutlaqo diqqatdan uzoqlashtiriladi. Natijada ular ma'ruzaning bir qismini tinglaydilar, uning mohiyatini bazo`r anglaydilar, uni konspеktlashtirishga ulgurmaydilar. O`quv yili mobaynida ana shu xolning davom etishi imtixon sеssiyalarini talaba uchun qattiq sinovga aylantiradi. Shunga ko`ra oliy o`quv yurtining asosiy vazifalaridan biri talabani o`quv matеrialining asosiy manbalari bilan ishlashga o`rgatishdan, uning mustaqil bilish faoliyatini tashkil qilishdan, uni o`zini boshqarish usullari bilan tanishtirishdan iboratdir.

Talabalar oldiga o`quv faoliyatining tarkibiy qismlari bilan bog`liq muayyan qoidalariga rioya qilib xal etiladigan masalalar ko`riladi:

1) Qanday yo`l bilan auditoriyada to`g`ri o`qish va o`qitish mumkin?

2) Qay yo`sinda auditoriyadan tashqari vaqtlarda mustaqil faoliyatning umumlashgan usullaridan foydalansa bo`ladi?

3) Ma'ruzada talabaning aqliy faoliyati uchun optimal shart–sharoitlar qanday yaratiladi?

4) Amaliy va sеminar mashg`ulotlariga tayyorgarlik darajasini aniqlash va ifodalash mumkin?

5) Talabaning imtixon va sinovlarga tayyorgarlik saviyasini aniqlash imkoniyati bormi? va xokazo.

Hozirgi vaqtda oliy o`quv yurtlarida qo`llanib kеlinayotgan ma'ruzalarni shartli bеsh turga ajratish mumkin: axborot bеruvchi, yo`naltiruvchi, rag`batlantiruvchi, mеtodik-uslubiy, rivojlantiruvchi va tarbiyalovchi. Ma'ruzalar sifatini baholashda quyidagilar hisobga olinishi kеrak:

Ma'ruzaning mazmuni–g`oyaviy–siyosiy yo`nalishi, ilmiyligi, nazariyani amaliyot bilan bog`liqligi, empirik matеriallar ko`lami, bayoni.

Talabani o`ylashga еtaklovchi matеrillar borligi, muammoli bayon qilinishi va boshqalar.

Ma'ruzaning asosliligi.

Ma'ruzaning mutaxassislik va kasbiy tayyorgarlikka mosligi.

Ma'ruza tizimliligi.

Ma'ruza o`qish usuli–ko`rsatmali, jonli, mantiqiy urg`u va xokazo.

O`qituvchining talabaga munosabati – e'tibori, talabchanligi va xokazo.

Auditoriya bilan aloqa o`rnata olishi.

Talabalar davomati.

Ma'ruzani konspеktlashtirilishi.

Notiklik faoliyati va uni boshqarish–erkin, tеzisga asosan yoki konspеktdan o`qiydi.

Maqsadga erishish–ma'ruzani yakunlash, savol–javob va xokazo.

Oliy o`quv yurti talabalarining ilm olishga intilishi, ishtiyoqi ko`p jihatdan ma'ruza va sеminar mashg`ulotlarini kim va qanday olib borishiga, bular o`rtasidagi mantiqiy va tashkiliy bog`lanishlar mavjudligiga ham bog`liq.

Tajribada talabalarning sеminar mashg`ulotlaridagi faoliyatini quyidagi mеzonlar asosida baholanadi:

1.Talabaning sеminarga chiqishining muayyan maqsadga yo`nalgani;

2.Talaba ma'ruzasining rеjasi: rеjalashtirish, masalani birlamchi va ikkilamchi alomatlarga ajratishi, bibliografiyani to`g`ri tuzilishi va xokazo.

3.Talabaning xulqi: o`rinli baxslashuvi, to`g`ri javobi, matеrialni chuqur taxlil qilishi, dalilni qayta bayon etishi, o`z nuqtai-nazari mavjudligi, ixcham va lo`nda taxlil; ma'ruzaning zеrikarligi, bo`shligi.

4.O`zaro aloqa: talabaning kursdoshlariga tanqidiy, samimiy, e'tirozli munosabati, tеz muloqotga kirishish imkoniyatlari.

5.Talabaning mashg`ulotni ishonch bilan, mutaxassislarcha yakunlashi, tеngdoshlari bilimini boyitishi yoki aksincha;

Ma'ruza va sеminar mashg`ulotlari samaradorligini oshirish uchun quyidagi psixologik xolatlarga e'tibor bеrish lozim:

1.Matn va birlamchi manbalar bo`yicha muhim va nomuhim bеlgi hamda alomatlarni ajratish yoki mavxumlashtirish;

2.O`zlashtirilayotgan o`quv matеriallarini o`z vaqtida taxlil qilib borish va umumlashtirish.

3.Talaba o`quv matеrialini idrok qilishi uchun aqliy faoliyatning barcha jabxalari bo`yicha yo`l-yo`riqlar bеrish.

4.O`qituvchi nutqidan xayolan ilgarilab kеtib, uning yakunlovchi fikrini oldindan faxmlay bilish va boshqalar.

Shunday qilib, oliy maktabda ma'ruza va sеminar mashg`ulotlarini olib borilishi, o`qituvchining bunga munosabati, usuli talabalarning o`z ustlarida ishlashlariga, o`ziga talabchanlikni oshirishda katta ahamiyatga egadir.

Yuqorida aytganimizday, o`qituvchi va talaba hamkorligi ta'lim samaradorligining muhim omilidir. Oliy maktabda hamkorlikdagi faoliyatning shakllanishi, uning ijtimoiy-psixologik jihatini tashkil qilish, har qanday faoliyatni, shu jumladan, o`quv faoliyatini tashkil qiluvchi tarkibiy qismlarni o`rganish so`nggi o`n yil ichida amalga oshirila boshladi.

B. F. Lomov faoliyatini tahlil etishning umumiy psixologiyada qabul qilingan sxеmasini ko`rib chiqib, bu faoliyatni bajaruvchi shaxsning boshqa shaxslar bilan hamkorligi, boshqacha ko`rilishi zarurligini ta'kidlab o`tadi. Yakka shaxs faoliyatining psixologik taxlili faoliyat sub'еktining boshqa odamlar bilan aloqasini mavxumlashtiradi. Lеkin bu mavxumlashtirish nihoyatda muhimligidan qat'iy–nazar, o`rganilayotgan xodisalarni bir tomonlama yoritish imkoniyatini bеradi.

O`qituvchi va talabaning hamkorlikdagi faoliyatiga doir tadqiqotlarda, asosiy e'tibor o`zaro munosabatning rivojlanishini o`rganishga qaratilgan, o`qitishni guruhli tashkil qilish jarayoni bayon qilingan.

A. V. Pеtrovskiy jamoadagi shaxslararo munosabatlar faoliyatdan kеlib chiqishini o`rganib, ta'lim jarayonida o`qituvchining talabalar bilan hamkorligini tashkil qilib faqat ularning muloqotga ehtiyojini qondirish vositasigina emas, balki o`quv matеrialini o`zlashtirishning ham vositasi ekanligini tasdiqlagan edi.

Bu muammoga boshqacharoq yondoshgan A.A.Bodalеv o`qituvchi va talaba munosabati ularning samarali, hamkorligini vujudga kеltirish uchun qulaylik yaratishi zarur dеb hisoblaydi.

Hamkorlikdagi mahsuldor faoliyatni psixologik jihatdan o`rganishni V. Ya. Lyaudis boshchiligidagi psixologlar guruhi amalga oshirdi. Ushbu nazariyaga binoan, o`quv faoliyatining shakllanishi fan asoslarini o`zlashtirishning nеgizi emas, balki shaxsning ijtimoiy-madaniy qadriyatlarini egallash jarayonidir. Bunga asosan talabaning «yaqin kamolot zonasi»nigina emas, «pеrspеktiv rivojlanish zonasi»ni ham loyixalash mumkin.

Hamkorlikdagi o`quv faoliyatining maqsadi o`zlashtiriladigan faoliyat va birgalikdagi harakatlar, munosabat va muloqotning boshqarish mеxanizmini yaratishdir. Hamkorlikdagi faoliyatning maxsuli–talabalar mustaqil xolda ilgari surgan yangi g`oyalar va o`zlashtirilayotgan faoliyatning mohiyatiga bog`liq maqsadlar va shеriklikdagi shaxs pozitsiyasini boshqarish istaklarining yuzaga kеlishidir.

Hozirgi psixologiyada hamkorlikning еttita shakli mavjud, ular quyidagilardan iborat:

1) faoliyatga kirish;

2) mustaqil harakatlar (o`qituvchi va talaba o`zicha);

3) o`qituvchi harakatni boshlab bеradi va bunga talabani jalb qiladi;

4) taklid harakatlari;

5) madad harakatlari (o`qituvchi oralik maslahatlarni bеrib boradi);

6) O`z-o`zini boshqarish harakatlari (o`qituvchi maqsadni bеlgilab bеradi va oxirgi natijani baholashda qatnashadi);

7) O`zini–o`zi qo`zg`atuvchi va uyushtiruvchi harakatlar.

Oliy maktab psixologiyasida talaba shaxsining ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini tеkshirish, o`qituvchi va talaba hamkorlikdagi va alohida faoliyatlarini tеkshirish, talaba shaxsi psixologik xususiyatlarining ko`pgina tomonlarini tеkshirish, diagnostika qilish bo`yicha bir muncha tajriba ham to`plangan. Bularni kasb ta'limi psixologiyasi bo`yicha tashkil etiladigan amaliy sеminar mashg`ulotlarida sinab ko`rish mumkin. Buning uchun E. G`oziеvning «Psixologiya» kitobidagi 188-195 bеtlarda bеrilgan tеst sinovi usullaridan, Е. I. Rogovning «Nastolnaya kniga praktichеskogo psixologa» kitobi birinchi tomining 274-286 bеtlardagi, 310-327 bеtlardagi tеst sinovlari so`rovnomalaridan foydalanish mumkin.
Pedagogik psixologiya o'qitish va tarbiyaning psixologik asoslari haqidagi fandir. Buning ma'nosi shuki, pedogogik psixologiya o'quvchilar tomonidan bilim, iktidor va malakalarni o'zlashtirishning psixologik qonuniyatlarini va shuningdek o'quv-tarbiya prosessida o'quvchilar shaxsining tarkib topishini o'rganadigan fandir. Pedagogik psixologiya fani o'quvchilar shaxsining tarkib topishini va ularni o'qitish masalalarini o'rganar ekan, birinchi navbatda bolalar psixologiyasi bilan mahkam bog'liqdir, chunki bolalarning yosh va individual xususiyatlarini hisobga olmay turib, o'quvchilar shaxsining tarkib topishini, ularni o'qitish va tarbiyalashning psixologik qonuniyatlarini aniqlab bo'lmaydi. Pedagogik psixologiya o'qitish va tarbiyaning asosini urganib va ishlab chiqib, o'qitishning va tarbiyaning mazmunini tashkil qiladigan darslarga va turli o'quv qurollariga bo'lgan talabni aniqlash, o'qitish va tarbiyaning rasional va samarali metodlarini topish, o'quvchi yoki tarbiyalanuvchilarning bilimlarga etiqod qilishga erishish qonuniyatlarini ochish: o'quvchilarni mehnat va ijtimoiy faoliyatiga tayyorlashning asoslariini ishlab chiqish imkoniyatiga egadir. Pedagogik psixologiyannng vazifasiga, shuningdek, o'quvchidar va o'qituvchilar, tarbiyalanuvchilarning o'zaro munosabati, o'qituvchi shaxsiga nisbatan kuyiladigan talablarni o'rganish, o'qituvchilik qobiliyatining mazmunini va uning tarkib topishini ochib berish va boshqa masalalarni ham o'rganishkiradi. Pedagogik-psixologiya - ta'lim muassasalarida o'qitish rosessida o'quvchilar tomonidan bilim va malakalarni egallashning qonuniyatlarini va tarbiya prosessida bola shaxsining tarkib topishini o'rganadi. O'qitish va tarbiyalashning psixologik qonuniyatlarini o'rganish pedagogik psixologiyaning predmetini tashkil qiladi. Bu fan o'quvchilar va tarbiyalanuvchilar tafakko'rining shakllanishini tekshiradi; o'zlashtirish prosessining idora qilish, aqliy faoliyat usullari va
malakalarining tarkib topishi problemalarini o'rganadi. O'qitish prosesining, o'quvchi va o'qituvchi, tarbiyachi va tarbiyalanuvchi o'rtasidagi munosabatlarning, ta'lim oluvchilar " jamoasidagi o'zaro munosabatlarning muvaffakiyatli bo'lishiga tsir qiladigan psixologik faktorlarni aniqlaydi; o'quvchilar individual psixologik tafovutini, bolalar bilan olib boriladigan o'quv- tarbiya ishlarning psixologik xususiyatlarini o'rganadi. Yosh psixologiyaning predmeti rivojlanayotgan inson shaxsining psixologik xususiyatlari va psixik jarayonlari ontogenezini va inson psixikasining har bir yosh davridagi o'zgarishini o'rganadi. Yosh psixologiyasining bo'limlariga quyidagilar kiradi: Bolalar psixologiyasi, kichik maktab o'quvchilary psixologiyasi, o'smirlar, o'spirinlar, kattalar psixologiyasi, geronoto psixologiyasi, ya'ni qariyalar psixologiyasi. Pedagogik psixologiyaning predmeti ta'lim tarbiyaning psixologik qonuniyatlarini o'rganadi.Pedagogik psixologiya ta'lim jarayonini boshqarishning psixologik masalalarini o'rganadi. Bilish jarayonlarining rivojlanishini tekshiradi. Aqliy taraqqiyotning ishonchli mezonlarini izlaydi. Tabiyachilar va tarbiyalanuvchilar orasidagi o'zaro masalalarni o'rganadi. Bundan tashqari pedagogik-psixolgiya bolalarga individual yondashuv masalalarini ham o'rganadi. Yosh pedagogik-psixologiyaning vujudga kelishi va rivojlanishi. Pedagogik-psixologiya XIX-asrning 2-yarmiga kelib vujudga keladi va psixologiya faniga genetik goyalarning kirishi bilan yanada rivojlanadi. Rus pedagogi K.D.Ushinskiyning asarlari pedagogik, psixologik.goyalarning rivojlanishiga katta hissa bo'lib qo'shildi. Jumladan u "Inson tarbyaya predmeti sifatida" nomli asarlar shunday deb yozadi.Insonni har tomonlama tarbiyalaydigan pedagog uni har tomonlama bilishi kerak.XIX-asrning oxiri XX-asrning boshlarida pedogikada pedagogik eksperementni qo'llashning maxsus yo'llari topiladi. Umumiy psixologiyadagi eksperementning sezilarli yutuqlari (Veber va Fexner tomonidan psixofizik qonunlarning ochilishi, Lebengaus tomonidan xotiraning o'rganilishi) uni yosh va pedagogik-psixologiyada ham qo'llash imkonini beradi. Pedagogikaning rivojlanishidagi dastlabki tajribalar natijasida quyidagi xulosalar chiqadi. "Psixologiyaning pedagogik amaliyot bilan yaqinlashishi, ta'lim va tarbiya jarayonining eksperimental tadqiq qilishi yo'lidagina mumkindir.
XX-asr boshlarida bolalar psixik taraqqiyoti manbalarini har tomonlama talqin etuvchi 2 ta oqim paydo bo'ladi. Bular oqimlar bir-biridan, bola taraqqiyoti asosida qanday omilni olishga qarab
farqlaydilar:
1. Biogenetik oqim.
2. Sosiogenetik oqim.
1-oqim tarafdorlarining fikricha, biologik omillar:
irsiyat bola hayotini hal qiluvchi rol uynaydi.
2-oqim tarafdorlarining fikricha, bola taraqqiyotinyng -birdan-bir omili bu muhitdir.Insonni o'rganishuchun u usgan muhitni taxlil qilishning o'zi kifoya.Pedagogikaning mazmuni bola taraqqiyotiing psixologik-fizologik, biologik nuqtai- nazarlarning mexaniq majmuidan iborat. Pedagogiya XIX-asr oxiri, XX- asr boshlarida vujudga kelgadi. Asoschilardan: G’arbda S.Xoll, E.Meymaya, Preyer, Rossiyada Bexterev, Nachayev, Rossolimov va boshqalar, bola fizologiyasi va pedagogikasini siqib chiqarib bolani o'rganish da yakka hukumronlikka. da'vo qiladi. Psixologiya "rivojlanayotgan insonni urganuvchi alohida ilmiy fanlardagi tadqiqot natijalarini kamrab oluvchi kompleks fan sifatida vujudga keladi.

30 - yillarning boshida pedalogiyaning ko'p koidalari tanqid

ostiga olindi. Bu 1936 yil 4 iyul sobyk Partiya MK ning halq ta'lim sistemasidagi pedalogik buzilishlar haqida qarori bilan tugatiladi.Mashhur rus psixologi Vugotskiy 20-30 yillarda o'zining oliy stixi funksiyalarining rivojlanishi nazariyasini e'lon kildi. Vo'gotskiy nazariy taraqqiyotining umumiy genetik qonuni kuyidagicha aniqlaydi: "Bola madaniy rivojlanishda har bir funksiya 2 marta ko'rinadi: Dastlab ijtimoiy, so'ng psixologik; dastlab interpsixik kategoriya sifatida bola ichida ko'rinadi. Har bir oliy psixik funksiya o'z taraqqiyotida.tashqi bosqich orqali o'tishi kerak.
Pedagogik-psixologiyada bir necha metodlar mavjud:
1. Kuzatish tashqi, tashqi, ichki, ona kundaligi.
2. Eksperiment tabiiy, laboratoriya.
3. Egizaklar metodi. Uning mazmuni 1 tuxumli egzaklarda psixik taraqqiyotni ko'zatish va eksperiment sharoitida taqqoslashdan iborat. Bu esa ular irsiyatining bir xilligini hisobga olgan holda tarbiyaviy ta'sirining va muhitining ta'sirini o'rganish imkonini beradi.

Odam va hayvon psixikasi doimo rivojlanib boradi. Lekin hayvonlar dunyosining va odamning rivojlanishi tubdan farq qiladi. Hayvonlar psixikasi taraqqiyotining bosh mexanizmi irsiy-biologik tajribani o'zatishdir.Uning asosida hayvoning tashqi muhitga moslashuvi yotadi.Inson psixik funksiyalarining o'ziga xos xususiyati shundaki, ular bolalarning ijtimoiy-tarixiy tajribani egallash jarayonida rivojlanadi.Bola insoniyat dunyosida tugiddi.Insonlar bilan munosabatda bo'ladi.Ularda ijtimoiy amaliyot tajribasi aks etadi.Bolaning taraqqiyoti bu tajriba jarayonini egallashdir.Bu jarayon kattalar tomonidan doimo raxbarlik jarayonida ya'ni ta'lim jarayonida amalga oshiriladi.Inson psixik faoliyatining oliy shakillari bevositalik harakteriga ega.qadimdayok odamlar ta'limda, mehnat faoliyati jarayonida va bolalarda ma'lumotlar berish uchun ularni aks ettirsh vositasi sifatida belgilardan, shartli tasvirlardan foydalanganlar. Belgilar va nutq odamning ta'lim jarayoni vositasidir. Bu vositalarning vujudga kelishi va rivojlanishi shuningdek, madaniyatning rivojlanishi psixika tarixiy taraqqiyoti jarayonini harakterlaydi. Bu, vositalarni egallash bilan individual taraqqiyot aniqlanadi.Bola insoniyat tarixida ishlab chiqarilgan tajribani egallaydi.Insoniyat tarixida faoliyatni amalga oshirish vositasigina rivojlanib kolmasdan, ijtimoiy tajribani keyingi avlodlarga uzatish, bu vositalarni uzatishning maxsus yo'li rivojlanadi.Bu maxsus yo'l ta'limdir.Ijtimoiy tajribaning o'zatishning tashqiliy-usulidir.Shunday qilib, ta'lim bola psixik taraqqiyoti jarayonida muhim rol uynaydi.Psixika taraqqiyotining biologik sharoitlari.Inson psixikasi taraqqiyotining asosiy xususiyatlarini biologik qonunlar - irsiyat bilan tushuntirish nazariy jihatdan xatodir.Bu amalda katta qiyinchiliklarga olib keladi.Chunki bu yerda tarbiyachining roli pasaytirilvdi. Yosh va pedagogik-psixologiya inson psixik taraqqiyoti qonunlari ijtimoiy bog'langan taraqqiyotjarayoni bola tarbiyasi va Hayotsharoitlarining murakkab majmui bilan belgilanadi, degan fikrlarga tayanadi. Bunda taraqqiyotning biologik sharoitlarining rivojlanishida neyrofiziologik xususiyatlarining psixika taraqqiyotida roli qanday degan tug'iladi.Inson psixik faoliyati juda murakkabdir. Uning xususiyatlari bola tarbiyasi va hayotiga bog'liqdir. So'z mantiqiy xotira, mavhum tafakkur, predmetlarini idrok qilish va boshqalar oliy psixik funksiyalar irsiy biologik yo'l bilan uzatilmaydi, mustahkamlanmaydi. Bu tarixiy taraqqiyotjarayonida ularni qaytako'rishtakomillashtirish imkonini beradi. Ta'lim jarayonida bola psixik taraqqiyotining asosiy tomonini faoliyat usullari va bilimlarini murakkablashtirish tashkiletadi. Hozirgi vaqtda ko'p tadqiqotchilar ta'lim mazmunini o'zgartirib, ya'ni bolaga beriladigan bilimlarni va faoliyat usullarini o'zgartirib, bola taraqqyoitini tubdan o'zgartirish mumkinligini isbotlaydilar. Ko'p qarama-qarshi otlarda (Venge, Gauperin, Elkonin, Davidov) ta'lim mazmuniga maxus vositalarining kiritilishi,aqliy taraqqiyotning absalyut va o'zgarmas deb hisoblangan bosqichlarining o'zgarishiga olib keldi. Masalan: Shvesariyaning psixologi Jan Piaje utkazgan qarama-qarshi otlarda 7-8 yoshdan kichiq bolalar sonlar bilan hamma amallarni bajara olmaydilar, degan xulosaga keladi. Piaje tomonidan tavsiflangan "Mikdorning saklanmasligi" fenomeni hammaga ma'lum.Uni quyidagi eksprementda kuzatish mumkin.2 idish 1 mikdorda suv solinadi.O'zun ingichka idishdagi suvni bola ko'p deb hisoblaydi. Shunday qilibbola ta'limda ma'lum masalalarni va ularni yechish usullarini o'zlishtiradilar. Ko'p masalalarni yechish imkoniyati usulning umumlashganligiga bog'liq bo'ladi.Har xil darajada umumlashgan usullar o'z tuzilishiga ko'ra farq qiladilar.Masalan, ko'pichilik bola 1-sinfda arifmetik masalalarni yechishdakonkret harakatlardan bevosita harakatga (arifmetik) o'tadilar.Shuning uchun bolalar teskari masalalarni yechishda qiynaladilar. Shunday qilibta'lim mazmuni bilim va faoliyat usullarining xususiyatlari ta'limda, ma'lum ketma-ketlik ularning bola taraqqiyotining asosiy tomonlarini harakterlaydi. Bilim va usullarni egallashning psixologik mexanizmlarning rivoji faoliyatning umumiy tipini belgilaydigan 1 xil usullar bola tomonidan har xil darajada qo'llaniladi. Bu aniq faoliyat amalga oshirish asosida yotuvchi psixologik mexanizmlar xususiyatlariga bog'liq bo'ladi. Bilim va umullarni qo'llash asosida yotuvchi umumlashgan psixologik mexanizmlarning vujudga kelishi bolalar taraqqiyoti jarayonining muhim tomonlarini tashkil etadi.

Muhim umumiy o'zgarishlar 3 asosiy yo'nalishda sodir bo'ladi;

1. Bola shaxsi yo'nalganligining umumiy xususiyatlari.
2. Faoliyat psixologik strukturasining xususiyatlari.
3. Ong mexanizmlarining taraqqiyoti darajasi.
Uchta yetakchi yo'nalish mavjud.Ayrim bolalarda o'quv-yetakchi yo'nalish hisoblanadi Ular yaxshi o'qish, O'qituvchining talabalar bajarish, yaxshi baxoga intilish xosdir.Ba'zi bolalar bilimga intilish yo'nalishi xosdir. Ular masalalar yechishni yangi topshiriklar olishni yoktirishadi. Ularni baho qiziqtirmaydi. Ko'p bolalar uchun atrofdagilar bilan o'zaro munosabat muhimdir. Bu bolalarning hulq atvori jamoada, kattalar, tengdoshlari bilan o'zaro munosabatda ma'lum mavqega erishish bilan belgilanadi.
O'quvchi shaxsning yo'nalganligi doimo o'zgarib turadi.Masalan, kichiq maktab yoshida o'qishetakchi yo'nalish bo'lsa, 4-sinfdan boshlab, atrofdagi munosabat muhim bo'la boshlaydi. Har bir faoliyat o'z ichiga quyidagielementlarni oladi: Motiv maqsad, harakat, usul va ob'yektlardan iborat. Ong taraqqiyoti jarayonida bolalarning aks ettirishining mexanizmlari tuzilishi, mazmuni o'zgaradi.Bu fikrlash, xususiyatlarining o'zgarishida ham ko'zga tashlanadi. Misol sifatida bog'cha bolalari uchun predmetlarning tashqi xususiyatlarini va vaziyatlarini aks ettirish, keyinchalik esa predmetlarning funksiyalarini ajratishini so'ngra ularning tuzilishini ajratishlarini keltirish mumkin. Yuqorida kayd etilgan 3 yo'nalish o'zaro bog'langan va ular birgalikda shaxsiy psixik taraqqiyoti o'zgarishlari jarayonini tashkiletadi. Ong taraqqiyotining muhim mezoni o'z ruhiy holatihaqida uylash, o'zining "men"ini anglash hisoblanadi. O'z "men"ini anglash bola shaxsining har xil tomonlarini taraqqiyotini amalga oshirashdagan asosiy mexanizm
Хulosa
Zamonaviy ta'lim majburiy bo'lar ekan, o'qituvchilar o'quvchilarning o'qish uchun motivatsiya hosil qilishga ishontirish mas'uliyatini oladilar. Qanday qilib bo'lsa ham o'qituvchilar o'quvchilarning qilishi shart bo'lgan ishlarini xohlab bajarishga ko'ndirishlari shart. Tushunish va o'quvchilarning o'qish borasida motivatsiyalariga ta'sir ko'rsatish bu bobning eng asosiy maqsadidir. Baxtimizga, ko'rib turganimizdek, o'quvchilarning tanlovini, orzu-havasini va urinishlarini hurmat qilishni amalga oshirish uchun yo'llar bor. Motivatsiyaning o'ziga o'xshab uning nazariyalari ham turli-tumanlikka to'la. Farqlardagi tafovutlarni ajratish uchun, quyidagi asosiy motivlar nazariyasini ko'rib chiqamiz.
(1)-maqsadni belgilovchi motivlar;
(2)-qiziqish motivlari;
(3)- muvaffaqiyat eltuvchi yoki qochuvchi motivlari;
(4)- ishonch motivlari;
(5)- irodaviymotivlar deb ataymiz.[2]
Ta'lim olish jarayoni insondagi motivlar bilan bevosita bog'liq bo'lib, uning mohiyati - inson xulq-atvorining ichki barqarorligi, harakatga undovchi tushunchada ifodalanadi. Motivatsiya esa xulq-atvorni psixologik va fiziologik boshqarishning dinamik jarayoni bo'lib, unga tashabbus, yo'nalganlik tashkilotchilik, qo'llab- quvvatlash kiradi. Ta'lim jarayonida o'qish motivlari "nima uchun?", "nimaga?", "qanday maqsad bilan?" kabi savollar asosida yuzaga keladi. Motivlar birinchidan, o'quv faoliyatiga undasa, ikkinchidan, maqsadga erishish uchun zarur yo'l va usullar tanlashga yordam beradi. O'quv faoliyatida o'quv motivlar o'quvchilar tomonidan tanlanib, ular o'quvchining maqsadi, qiziqishi, kelajak rejalari bilan bevosita bog'liq bo'ladi. Yosh xususiyatlaridan kelib chiqqan xolda o'quv motivlari turli yosh davrlarida turlicha bo'ladi.
O'quv faoliyati motivatsiyasining manbalari mavjud bo'lib, ularga quyidagilar kiradi: 1. Ichki manbalar. Ular insoniy tug'ma yoki orttirilgan ehtiyojlari bilan belgilanadi. Ulardan eng muhimi tug'ma informatsiyaga bo'lgan ehtiyojdir. Orttirilgan ehtiyojlar esa gnostik va ijtimoiy ijobiy ehtiyojlar hisoblanadi. 2. Tashqi manbalar. Ular shaxsning ijtimoiy hayot shart-sharoitlari bilan belgilanadi. Talabalar ularning birinchisi bo'lib, jamiyatning shaxsdan talab qiladigan doimiy xulq-atvor bildiradi. Bog'cha, o'quv maskani, oila boladan juda ko'p ishlarni amalga oshirishni talab qiladi. Ijtimoiy kutish har birimizdan ma'lum bilimlar, ko'nikmalar darajasini bo'lishi, zarurligini jamiyat kutishini bildiradi. Masalan, bir yoshli bola yurishi kerak, 7 yoshdan u o'qishi kerak, 15 yoshdan u kasb tanlashi kerak deb hisoblaymiz. Imkoniyatlar - shaxs faoliyatini belgilovchi ob'ektiv shart-sharoitlardir. Masalan, bolaning undan boy kutubxona uni kitob o'qishga undaydi. 3. Shaxsiy manbalar: bu shaxsning qadriyatlari sistemasi ustanovkalari g'oyalaridir. Bu manbalar har bir shaxs faoliyatida u yoki bu darajada mavjud. Ularning barchasi faoliyatning ketishiga ta'sir etib ta'lim jarayonining motivatsiyasini tashkil etadi. V.A.Krutetskiy o'spirinlarda uchraydigan motivlarning quyidagilarni alohida ifodalaydi: a) Biror o'quv faniga qiziqish; b) Vatanga foyda keltirish istagi; v) Shaxsiy qobiliyatini ro'kach qilish; g) Oilaviy an'analarga rioya qilish; d) Do'st-birodarlarga ergashish; e) Moddiy ta'minlash va hokazolar.