İsgəndər Atilla
Yüklə 3,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
49 İsgəndər Atilla Problem yenidən gündəmə müstəqillik illərində, daha doğrusu, Hüseyn Cavidin anadan olmasının 130 illiyi qeyd edildiyi bir zamanda gəldi. Bu barədə dövri mətbuatda, elmi jurnallarda, yubiley nəşrlərində məqalələr çap edildi. Mən bu cəhətdən Cəlil Nağıyevin “Hüseyn Cavid modernizmi və dünya ədəbiyyatı” (məqalənin adı mübahisəlidir!) və Nərmin Həsəno- vanın “Гусейн Джавид – романтик или модернист?” məqalə- lərinə münasibət bildirmək istəyirəm. C.Nağıyev yazır: “Birmənalı şəkildə demək olar ki, H.Cavid klassik dünya ədəbiyyatının ənənələrindən bəhrələnərək, Qərb və Şərq ədəbiyyatlarında mövcud olan mövzulardan, süjetlərdən, motivlərdən və obrazlar sistemindən mərahətlə istifadə edərək Azərbaycan ədəbiyyatında yeni tipli bir ədəbiyyatın (neoroman- tizmdən törəyən yeni tipli modernizm) əsasını qoymuşdur. O, istedadlı lirik şair olmaqla yanaşı, görkəmli dramaturqdur. Belə ki, Azərbaycan ədəbiyyatında hələ H.Cavidə kimi kifayət qədər inkişaf etmiş, püxtələşmiş dramaturgiya mövcud olmuşdur..” 1
2 Bəri başdan deməliyəm ki, məqalədə mübahisəli məqamlar var. Ən əsası budur ki, Cavidin romantizmin, yoxsa modernizmin görkəmli nümayəndəsi olması elmi cəhətdən zəif əsaslandırılır. Müəllif problemi dünya ədəbiyyatı kontekstində nəzərdən keçirsə də, kifayət qədər nümunələrə və ədəbi faktlara istinad etsə də, S.Vurğundan nümunə gətirdiyi beyt yerinə düşməsə də, tezis şək- lində müəyyən mülahizələr söyləyir. Onun “H.Cavidin bir dra- maturq kimi yetişməsində klassik Avropa dramaturgiyasının, o cümlədən dahi ingilis şair-dramaturqu V.Şekspirin xüsusi rolu olmuşdur. Belə ki, Cavidin ayrı-ayrı dram əsərlərinin daxili struktur xüsusiyyətləri, ifadə formaları, hətta bəzən ideya
1 C
əlil Nağıyev. Hüseyn Cavid modernizmi və dünya ədəbiyyatı (Cavid dramaturgiyasından bir fraqment) H.Cavidin anadan olmasının 130 illik yubileyi- n ə həsr olunmuş respublika elmi konfransının materialları, Bakı, 2012, s. 27-28. 50 Əsrin şairi IX məzmun prinsipləri Şekspirin yaradıcılığı ilə səsləşir” fikrində müəyyən həqiqət olsa da, fikri birtərəflidir. Axı, bilmək gərəkdir ki, Cavid üçün Şekspirdən əvvəl Əbdülhaq Hamid var idi!.. Biz Cavidin Şekspirdən, başqa Avropa yazıçılarından bəhrələndiyini inkar etmirik, amma deməliyik ki, müəllif bu cür müqayisələrdə diqqətli olmalı idi. Fikrimcə, o, Şekspirdən təsirlənsə də, Cavid sə- nəti Şekspir sənətindən daha möhtəşəmdir. Mən bəzi kitab- larımda bu barədə az-çox yazmışam. Burada yalnız görkəmli ədə- biyyatşünas Əkrəm Cəfərin bir fikrini oxucuların nəzərinə çatdırmaqla kifayətlənirəm: “Cavidin papağını atsan, Şekspir ona çata bilməz!” Məcazi mənada deyilmiş fikrin mənası budur ki, Cavid sənəti Şekspir sənətindən daha yüksəkdir, daha möhtə- şəmdir!.. 3 Əgər biz Cavidi dünyada tanıda bilməmişiksə, günah bizdədir. Bu gün əlimizdə onun nə ingilis, nə alman, nə də fransız dilinə tərcümə edilmiş bir dram əsəri belə yoxdur. Axı, dramaturqun “Şeyx Sənan”, “İblis”, “Peyğəmbər”, “Topal Teymur”, “Səyavüş” və “Xəyyam” dramaları “beynəlxalq standartlara” cavab verən misilsiz sənət əsərləridir. Həmin əsərlər dünyanın ən şöhrətli teatrlarında tamaşaya qoyula bilər və buna layiqdir. O ki qaldı C.Nağıyevin mövzu ilə bağlı mülahizələrinə, həmin mülahizələr maraqlı olsa da, Cavidin öz sözü ilə deməli olsam – nakafidir!.. 4 Nərmin Həsənova problemi daha konkret qoyur, Cavidin romantik, yoxsa modernist olduğunu aşkara çıxarmaq istəyir. O, H.Quliyev və b. Azərbaycan filoloqlarının fikir və mülahizələrinə istinad edərək, problemə aydınlıq gətirməyə çalışır. Azərbaycan və Avropa romantizmi, Azərbaycan realistləri və romantikləri arasında bir bağlılıq axtaran müəllif, Cavid yaradıcılığında dekadent incəsənətinin elementlərini müşahidə edir. Romantizm, neoromantizm və dekadent incəsənət məsələlərinə, Azərbaycan
51 İsgəndər Atilla realizmi və romantizmi, Avropa və Şərq romantizminin tipoloji xüsusiyyətləri və problemləri kontekstində toxunur. “Şeyx Sənan” faciəsinə istinad edərək, Cavidi Azərbaycan ədəbiyyatında daha çox novator və modernist sənətkar kimi görür və yazır: “В этом величие Джавида – романтика, Джавида – модерниста, Джавида – человека, в этом его неповторимый вклад в сокровищницу азербайджаской литературы…” 1
Cavidin daha çox romantizmin, yoxsa modernizmin nümayəndəsi olmasını deyil, romantik, yoxsa modernist olması fikrinə aydınlıq gətirməyə çalışır. Bu mənada onun mülahizələrini qəbul etmək mümkündür. Çünki romantizm (yaxud neoromantizm) başqa şey, modernizm başqa şeydir. Mənə belə gəlir ki, Azərbaycan sovet ədəbiyyatında neoromanantizm və neorealizmdən danışarkən daha çox “sosialist romantizmi” (yaxud romantikası) və sosialist realizmindən danışmaq daha münasibdir. Azərbaycan sovet ədə- biyyatşünaslığında ayrı-ayrı filoloqlar bu problemə kifayət qədər diqqət yetirmiş və əsərlər çap etdirmişlər. Modernizm, neoroman- tizm, ekzistensializm ədəbi və fəlsəfi cərəyanları bizim ədəbiyyat- şünaslığımızda kifayət qədər dərindən öyrənilməmişdir. Mən elmi ədəbiyyatda modernizmin neoromantizmdən törəməsi haqda elə bir ciddi araşdırmaya da təsadüf etmədim. “İzm”ləri istər Cavid, istərsə də başqa sənətkarlarımızın yaradıcılığına süni şəkildə tətbiq edilməsinin də əleyhinəyəm!.. 5 Bu günlərdə mənim əlimə “Umberto Eco və postmodernizm fəlsəfəsi” kitabı keçdi. Onu vərəqləyib oxudum və bəzi məsələləri özüm üçün aydınlaşdırdım. Orada yazılır ki, modernizm incəsənət, ədəbiyyat, siyasət, fəlsəfə, cəmiyyətin bütün sahələrində ənənəvi dəyərlərə etiraz edib, dünyanı yenidən təzə prinsiplər üzərində
1 Сəlil Nağıyevin məqaləsi göstərilən mənbədə, s. 147. Yüklə 3,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|