Məhəmməd Hadi və mətbuat
385
игтисади ъящятдян тямин етмяк цчцн дяридян- габыгдан
чыхырды. Бяс неъя олмушдур ки, хястяликдян тязяъя
гуртулан, “Игбал” гязетинин редаксийасында ишя башлайан
M. Щади юн ъябщяйя, дюйцшян орду сыраларына
эетмишдир?
Сейид Щцсейнин бир мягалясиндя охуйуруг: “Щярби-
цмумиййя мцтабиг Мящяммяд Щади Загафгазийада тяшкил
олунан “Tатарски ролк”а Бакы докторларынын тювсийяси
цзяриня хястя вя йарарлылара бахыъы сифяти иля дахил олуб
Австрийа ъябщясиня эетди” (66, 29). Бу эедишля о там цч ил,
мцщарибянин сон эцнляринядяк Карпатларда, Авропанын
мядяни мяркязляриндян Лембергдя (индики Лвовда),
Станиславода, Полшанын шящяр вя кяндляриндя олур (379,
XXXVIII).
Ъябщяйя эедишини “сящайят” адландыран шаир
мцщарибянин од- аловлары ичярисиндя дя гяляминдян
айрылмамыш, йаздыьы ясярлярин бир гисмини Бакыйа,
достларына эюндяряряк чапына чалышмыш, бир гисмини ися
ордудан гайыдандан сонра сащмана салараг мцхтялиф
мятбуат органларында, щабеля хцсуси вярягяляр шяклиндя
чап етдиряряк йайылмасына сəй эюстярмишдир.
Мцщарибя дюврц йарадыъылыьынын мцхтялиф
мязмунлу вя рянэарянэ мювзулу шеiрляриндя M. Щади
щуманист шаир, тяряггипярвяр бир мцтяфяккир кими чыхыш
етмишдир. Мцщарибя мейданларында олдуьу вахтлар
щярбин бяшяриййятя вурдуьу мадди вя мяняви зийанлары
эюзляри иля эюрян шаир дяриндян сарсылыр вя бу ганлы
щярби тюрядян “мядяни вящшиляр”я нифрятляр охуйур.
Мараглыдыр ки, бязян кядярляниб инамсызлашса да,
цмидини итирмир, хошбяхт эяляъяк щаггында дцшцнцр вя
мцдриканя бир узагэюрянликля ъябщядян эянъ шаир досту
Мцршидя эюндярдийи 2 март 1915-ъи ил тарихли
мяктубунда йазырды: “Щал- щазырда атяшфяшани- ъащан
олан мцщарибяйи- ъящяннямнцмадян сонра йени щяйат,
İslam Qəribli
386
йени мяишят вцъудя эяляъякдир. Щяр шейдя бир ингилаб вя
тяъяддцд эюрцляъякдир. Дцнйадя бир дяйишиклик щасил
олаъагдыр. Диггятя бахылаъаг олурса, затян нцмуняляри
эюрцлмяйя
башламышдыр”(Məktubun
yeni
əlifbaya
köçürülmüş mətni arxivimizdə var – İ. Q.)
Мцщарибя илляриндя беля M. Щади юз яняняви
бяшяри мювзуларындан узаглашмамыш, мцщарибя M.
Щадинин илщам баьчасында аъы бир кцляк кими ясмиш оlса
да, онун лирик гящряманы сейирчи гящрямана чеврилмямиш
вя сяси даща айдын, даща ъясарятля ешидилмяйя
башламышдыр.
М.Щади йарадыъылыьынын бу дюврцнц адятян
тязадлы дювр адландырырлар. Бу, тязадлы олмаьына
тязадлыдыр, лакин о демяк дейилдир ки, “Нащаг тюкцлян
ганлара нящайят верилмядийни эюрян М. Щади цмидини
сонсуз эюйляря баьлайыр”(448, 61) вя йа “эюйлярдян
тюкцлян “атяш йаьмурларынын” тюрятдийи фаъияляри
эюрмямяк цчцн о, бурда сярхошлуьа гапылыр” (45, 416).
Яэяр романтизмин майасында олан емосионаллыг, бир
гядяр бядбинлик, хяйалпярвярлик, цсйанкар рущун мянтиги
нятиъяси “сонсуз эюйляря цмид баьламаг” консепсийасы иля
уйьунлашырса, бюйцк сюз усталары олан Азярбайъан
романтикляринин реалистлярля ейни ъябщядя дуруб ейни
иртиъайа гаршы мцбаризясиндян неъя данышмаг олар? M.
Щадийя эялдикдя ися “Азярбаъанлыларын Намиг Камалы”
(А.Шаиг) олан M. Щади ня мцщарибядян яввялки, ня
мцщарибя дюврцндяки, ня дя мцщарибядян сонракы иллярдя
яли гойнунда галыб сонсуз эюйляря цмид баьламамыш,
яксиня, щяйат щягигятляриня реалистляр гядяр йахын олан
цсйанкар бир шаир кими щямишя ахтарыш вя мцбаризядя
олмушдур.
M. Hadinin cəbhədən yazıb Bakıya göndərdiyi şeirlərdən
birincisi “Ulduzlu bur gecədə müharibə tamaşası və “Şahnamə”
şairi-ziiqtidarını xatırlamaq” əsəridir(350, N 10). Bu şeir “İqdam”
Məhəmməd Hadi və mətbuat
387
qəzetindən alınaraq olduğu kimi şairin “Seçilmiş əsərləri”nə də
daxil edilmişdir(379, 297-299).
Зцлмя, зоракылыьа, юлцб-юлдцрмяйя, щярбъулуьа
етираз вя реал щадисянин романтик тясвири юзцнц bu şeirdə
бариз шякилдя бцрузя верир. M. Щади мцщарибянин ясас
ъящятлярини ярябизмляр вя фарсизмлярля долу тямтяраглы
бир цслубда тясвир едир:
“İqdam” qəzetinin ilk nömrəsinin birinci səhifəsi
Бу топлар атылдыгъа фювгяттцраб,
Щава атяшя ейляйир ингилаб.
Сцтунлар нцмайан олур од кими,
Деширлярди эуйа ки, галби –шяби.
Эящи од, аловлар нцмaдар олур,
Эящи цфüq мирати-январ олур (379, 297).
Шаир о гядяр дящшятя эялир ки, щятта Аллащын
варлыьыны да шцбщя алтына алараг дейир:
Яэяр варса эюйлярдя мцдрик дири,
Тамашайа чыхмыш демякдир йери (379, 297).
Шеiрдя Фирдовсинин, онун гящраманлары олан
Яфрасийаб вя Рцстямин хатырланмасы да тясадцфи
дейилдир. Онлары хатырламагла M. Щади бир даща нязяря
чатдырыр ки, бу дюйцш Иран-Туран дюйцшляриня
бянзямир. Бурада сюз гылынъ-галханын, низя вя ямудун
дейил, топун, тцфянэин, пулемйотундур:
Фясащят бу эцн топ сядасындадыр,