İsmayil haciyev
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
111 Səfəvilər imperiyasının tərkibində olan Naxçıvan vilayətinin çox hissəsi Çuxursəd bəylərbəyliyinə, Ordubad isə Təbriz bəylərbəyliyinə daxil idi. Çuxursəd bəylərbəyli- yinin daxilində Naxçıvan «ölkə» kimi ustaclı tayfasının idarəsinə verilmişdi. XVIII əsrin 20-ci illərində Rusiya imperiyasının Xəzəryanı torpaqları tutmaq planına cavab olaraq Osmanlı imperiyası da öz qoşunlarını Cənubi Qafqaza yeridir. Os- manlılar 1724-cü ilin sentyabr ayının əvvəllərində Nax- çıvan şəhərini, sentyabrın 10-da isə Ordubad şəhərini ələ keçirdilər. 1 Naxçıvan 1735-ci ilədək Osmanlı imperiya- sının hakimiyyəti altında qalır. 2 Naxçıvan vilayətinin çox hissəsi yeni təşkil olunmuş Naxçıvan sancağının tərkibinə daxil edildi. Naxçıvan sancağı 14 nahiyədən ibarət idi. Osmanlılar Səfəvilər dövründə Naxçıvanın tərkibində olan Zor, Zəbil və Şərur nahiyələrini Naxçıvanın tərkibindən çıxararaq İrəvan əyalətinə birləşdirmişdilər. 3 Naxçıvan sancağı 315 yaşayış məntəqəsini əhatə edirdi. İndiki Nax- çıvan Muxtar Respublikasının ərazisindən başqa buraya indiki Ermənistanın Yexeqnadzor rayonu bütövlüklə, Cermuq rayonunun yarısı, Sisyan rayonunun böyük bir hissəsi və Mehri daxil olmaqla rayonun bir neçə yaşayış məntəqəsi Naxçıvan sancağının tərkibinə daxil idi. 4 1 Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri (Giriş və tərcümənin müəllifləri akad. Z.Bünyadov və t.e.n. H. Məmmədov (Qaramanlı)). - Bakı, «Sabah», 1997, s.12. 2 Budaqova S. Naxçıvan diyarının tarixi coğrafiyası (XVIII əsrin II yarısı – XIX əsrin I qərinəsi). - Bakı, Elm, 1995, s.22. 3 İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri (Giriş və tərcümənin müəllifləri Z.Bünyadov və t.e.n. H. Məmmədov). - Bakı, 1996, s. 9. 4 Piriyev V.Z. Azərbaycanın qədim diyarı Naxçıvan. AEA-nın Xəbərləri (Tarix, fəlsəfə, hüquq seriyası), 1999, №2, s. 10. 112 1735-ci ildə Şimali Azərbaycanın digər yerləri kimi Naxçıvan da Nadir şahın hakimiyyəti altına keçdi. Nadir şah Naxçıvan əyalətinə eyni zamanda iki hakim təyin etdi. Şah tərəfindən təyin olunmuş hakim inzibati və iqtisadi işlərə rəhbərlik edirdi. Digəri tayfa vəkili (kəngərlilərin) və əyalətdən toplanan qoşunun rəisi idi. 1 1747-ci ildə Nadir şahın öldürülməsindən sonra Azərbaycan ərazisində müstəqil, ya yarım müstəqil xanlıqlar, o cümlədən Çuxur- səd bəylərbəyliyi ərazisində Naxçıvan və İrəvan xanlıqları yarandı. Naxçıvan xanlığının ilk xanı kəngərli tayfasının başçısı Heydərqulu xan olmuşdur. 1816-cı il mayın 12-də Naxçıvan xanı Kəlbəli xan Naxçıvan şəhərində Rusiya generalı A.N.Yermolovu qəbul edərkən demişdi ki, Naxçı- vanı üç əsr onun Kəngərli nəsli idarə etmişdir. Naxçıvan xanlığı dörd dairədən ibarət idi: Naxçıvan, Ordubad, Mehri və Qafan. Naxçıvan xanlığı 1828-ci ildə çar Rusiyası tərəfindən ilhaq olundu. I Ehsan xan 1840-cı ilə qədər xanlığın idarə edilməsində iştirak etmişdir. Tədqi- qatçı M.Quliyevin göstərdiyi kimi, «Naxçıvan xanlığının tam süqutu 1840-cı ildə başa çatmışdır». 2 «Naxçıvanın orta əsrlər tarixi barədə ilk mənbələr- dən və tədqiqat əsərlərindən əldə olunan qısa məlumatdan, konkret faktlardan aydın görünür ki, həmin ərazi bütün orta əsrlər boyu Azərbaycanın tərkib hissəsi kimi mövcud olmuş və öz fəaliyyətini Azərbaycanla əlaqəli davam et- dirmişdir». 3 1 Əliyev F., Əliyev M. Naxçıvan xanlığı. - Bakı, «Şərq-Qərb», 2007, s.28-29. 2 Quliyev M. Naxçıvan xanlarının hakimiyyət şəcərəsi haqqında. «Şərq qapısı», 2009, 27 avqust. 3 Piriyev V.Z. Azərbaycanın qədim diyarı Naxçıvan... s.11. 113 Orta əsr qaynaqları Naxçıvan diyarının ermənilərlə hər hansı bir asılılığını təkzib edir. Həm də ona görə ki, bu dövrdə Cənubi Qafqazda heç bir erməni dövləti olmamışdır. Erməni «tədqiqatçıları» «Naxçıvan XIX əsrin əv- vəllərində də Ermənistanın tərkibində olmuşdur», - kimi yalnış və qeyri-obyektiv fikirlər söyləyirlər. İlk növbədə qeyd etməliyik ki, həmin dövrdə Ermənistan dövləti yox, «erməni vilayəti» yaradılmışdır. Həm də, Rusiya impera- toru I Nikolay 21 mart 1828-ci ildə xüsusi fərmanla İrəvan və Naxçıvan xanlıqları ərazisində yaratdığı «erməni vila- yəti»ndə erməni dövlətçiliyindən heç bir əsər-əlamət yox idi. Yaradılan bu qondarma quruma qondarma ad seçilmə- si də heç bir məntiqə uyğun deyildi. Çünki, İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının ərazisi Azərbaycan ölkəsinin böl- gəsi idi. Bu ərazilərdə yaşayan əhalinin tərkibində müsəl- manlar mütləq əksəriyyət təşkil edirdilər. Bütün bunlara əhəmiyyət verməyən çar Rusiyası «görünür, bu qondarma adı qoymaqla onlar Ermənistan coğrafi anlayışını dirçəlt- mək və hansısa mərhələdə «erməni vilayəti» bazasında Er- mənistan dövləti yaratmaq barədə düşünürlərmiş». 1 Ermə- nilərin kütləvi surətdə Naxçıvana köçürülməsi bunu bir daha təsdiq edir. Çar Rusiyası XIX əsrin ortalarında ölkədə müəyyən islahatlar keçirdi; 1840-cı ildə komendant idarə üsulu ləğv edildi: quberniyalar və mahallar əvəzinə qəzalar yaradıldı. Ön Qafqaz Gürcüstan – İmeretiya quberniyasına və Kaspi vilayətinə bölündü. Naxçıvan ərazisi çar Rusiyasının inzibati bölgüsünə əsasən «qəza statusu ilə 1841-ci ilin yanvarın 1-də Gürcüstan-İmeretiya quberniyasının tərkibi- nə qatıldı və daha sonra, 1849-cu ildə İrəvan quberniyası- 1 Köçərli T.Q. Göstərilən əsəri, s.94. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|