İsmayil haciyev
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
114 na birləşdirildi. 1 Bir cəhəti qeyd etməliyik ki, 1856-cı ildə Zaqafqaziyada yeni inzibati-ərazi sistemi tətbiq ediləndə – quberniyalar yaradılanda «Erməni vilayəti» nədənsə bu islahatdan kənarda qalmışdı. Yalnız 1849-cu ilin iyununda «erməni vilayəti» İrəvan quberniyasına çevrildi. Naxçıvan qəzası Naxçıvan, Ordubad və Dərələyəz məntəqələrindən ibarət idi. Mərkəzi Naxçıvan şəhəri olmuşdur. Göründüyü kimi, İrəvan quberniyası erməni dövləti olmadığı kimi, Naxçıvan da yalnız inzibati ərazi quruluşu- na görə bu quberniyaya birləşdirilmişdi, eyni ilə Gürcüs- tan-İmeretiya quberniyasına daxil olduğu kimi. XX əsrin əvvəllərində Bakı quberniyası 6 qəzaya, Yelizavetpol qu- berniyası 8 qəzaya və 1 dairəyə, İrəvan quberniyası 7 qə- zaya (İrəvan, Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz, Yeni Bəyazid, Sürməli, Eçmiəzzin, Aleksandropol) bölünmüşdü. Azər- baycanın tarixi əraziləri olan İrəvan, Naxçıvan, Göycə ma- halı, Şərur-Dərələyəz, Yeni Bəyazid ərazləri İrəvan quber- niyasının tərkibində idi. Naxçıvanın siyasi tarixində 1917-1920-ci illər hadi- sələri çox mühüm yer tutur. Erməni «araşdırıcıları» bilə- rəkdən həmin illərin siyasi hadisələrini dolaşdırır və belə bir qeyri-elmi fikir söyləyirlər ki, 1921-ci il Moskva müqaviləsi Naxçıvanı Azərbaycana birləşdirmişdir, bu müqaviləyə qədər Naxçıvan Azərbaycanın tərkibində olmamışdır. Çar Rusiyasına ümid edən ermənilər ya Türkiyə, ya da Azərbaycan torpaqlarında erməni dövlətinin yaradıl- ması üçün bütün vasitələrdən istifadə edirdilər. Erməni dövləti yox idisə, qonşu ərazilərin, xüsusilə Naxçıvanın Azərbaycanın tərkibində olmaması barədə fikirlər nə dərə- 1 Piriyev V.Z. Azərbaycanın tarixi coğrafiyası. - Bakı, «Araz», 2002, s.108. 115 cədə obyektiv ola bilər? «Türkiyə Ermənistanı» istilahı necə yaranmışdır? Əgər Ermənistan adlı dövlət var idisə, Türkiyə ərazisində Ermənistan dövləti niyə yaradılırdı? 1917-ci ildə baş verən hadisələr, Cənubi Qafqazda- kı ictimai-siyasi vəziyyət hələlik erməni xalqının istiqla- liyyətini elan etməyə imkan vermirdi. Brest-Litovsk sülhü ilə Qars, Batum, Ərdahanın Türkiyəyə keçməsinin Sovet Rusiyası tərəfindən tanınılması əslində «Türkiyə Ermənis- tanı» haqqında rus-daşnak güruhunun elan olunmuş xülya- sından imtina edilməsi demək idi. 1 1918-ci ilin may ayında Cənubi Qafqazda siyasi və- ziyyətin gərginləşməsi və dəyişməsi üç müstəqil dövlətin yaranması ilə nəticələnir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yaranarkən onun sahəsi 113.895,97 kv. km olmuşdur. Bu- nun təxminən 97,3 min kv. km-i mübahisəsiz ərazilər, təqribən 16,6 min kv. km-i isə mübahisəli ərazilər hesab olunurdu. 2 Mübahisəli ərazilərin 7,9 min kv. km-i İrəvan quberniyasına daxil idi. Bunlar Böyük Vedi, Eçmiəzzin, İqdır və s. ərazilər idi. AXC dövründə onun ərazisinə 16 qəza (Qazax, Yelizavetpol-Gəncə, Nuxa, Ərəş-Ağdaş, Ca- vanşir-Tərtər, Şərur-Dərələyəz, Naxçıvan, Zəngəzur, Qar- yagin-Cəbrayıl, Şuşa, Göyçay, Quba, Şamaxı, Bakı, Ca- vad, Lənkəran), 1 quberniya (Zaqatala) və 1 dairə (Göyçə) daxil idi. Ermənistan dövləti (Ararat Respublikası) yaradılar- kən ermənilər İrəvan şəhərinin Ermənistanın paytaxtı edil- məsi barədə Azərbaycan hökumətinə müraciət etdi. Ba- tumda 1918-ci ilin mayın 29-da keçirilən danışıqlarda 1 Həsənov C. Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində (1918-1920- ci illər).- Bakı, 1993, s.47. 2 Piriyev. V.Z. Azərbaycanın tarixi coğrafiyası, s.130. 116 Azərbaycan Milli Şurasının güzəşt addımı kobud səhv idi. Bununla belə, erməni tərəfi yeni-yeni ərazi iddiaları, eləcə də Naxçıvana da iddia etdiyini bəyan etdi. Naxçıvana sahib olmaq üçün iri dövlətlərin köməyindən istifadə etdi, silaha əl atdı, qırğınlar törətdi, lakin məqsədinə nail ola bilmədi. Naxçıvan əhalisinin inadlı müqaviməti, türk or- dusunun yardımı ermənilərin arzularını gözündə qoydu. Mudros müqaviləsinə görə türk qoşunları bir sıra ərazilərlə yanaşı Naxçıvanı da tərk etməyə məcbur oldu- lar. Vəziyyətdən çıxmaq, Naxçıvanı qorumaq üçün Naxçı- van Milli Komitəsinin üzvləri bu ərazidə Araz-Türk Res- publikasını yaratdılar. 1919-cu ilin mart ayına kimi fəaliy- yət göstərmiş həmin respublika bölgənin ermənilərin əlinə keçməsinin qarşısını aldı, AXC-nin bütövlüyünü təmin etdi. 1919-cu ilin fevralın sonunda Naxçıvan general-qu- bernatorluğu yaradıldı. Onun tərkibinə Naxçıvan, Ordu- bad, Şərur-Dərələyəz, Vedibasar və s. ərazilər daxil idi. 1 İngilislərin köməkliyi ilə ermənilər 1919-cu ilin may-iyun aylarında erməni idarəçiliyi təşkil etsələr də, Naxçıvan əhalisi iyul ayında erməni qoşunlarını darmadağın etdi və erməni idarəçiliyini ləğv etdi. Təsadüfi deyildir ki, baş na- zir Kaçaznuni etiraf edirdi ki, biz silah gücünə də qayda- qanun yarada bilmədik, məğlub olub geri çəkildik. Müttəfiq dövlətlərin Zaqafqaziyadakı Ali Komissa- rı olan Haskel «neytral zona» («müttəfiq zona») yaradıl- ması təklifi ilə çıxış edir, Naxçıvanın idarə olunmasının Ermənistana verilməsinə ciddi-cəhdlə çalışırdı. O, Naxçı- van əhalisinin inadlı müqavimətini görüb fikrindən əl çəkdi. 1 Piriyev V.Z. Azərbaycanın tarixi coğrafiyası. s.128. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|