Issn: 2148-6026. Yakın Doğu Üniversitesi Adına Sahibi Owner on Behalf of Near East University

72
 
Y
akın
 D
oğu
 Ü
nİversİtesİ
 İ
lahİYat
 F
akÜltesİ
 D
ergİsİ
edenler! Kazandıklarınızın iyilerinden ve yerden sizin için çıkardıkları-
mızdan Allah yolunda harcayın”
82
 ayetleriyle işaret edilmiştir. Hz. Pey-
gamber tarafından da pınar ve yağmurla sulanan arazilerde onda bir 
öşür, kovayla sulananlarda ise yirmi de bir
83
 ve yine Hz. Peygamber’in 
bazı kabilelere yazmış olduğu mektuplarda Arabistan’da ticarî ve ziraî 
verginin onda bir (öşrün) olduğu, zekât farz oluncaya kadar Medineli-
lerin de ziraî mahsullerden onda bir ödedikleri anlaşılmaktadır.
84
 Mü-
fessirlerin En’âm sûresinin 136 ve 141. ayeti ile ilgili cahiliye Arapların 
Allah’a ve onun ortaklarına hayvan ve ziraî mahsullerinden pay ayır-
dıklarına dair ifadeleri
85
 öşür nizamının aslında İslam’la ortaya konan 
türedi bir hüküm, ibdâ’ ve îcâd mahiyetinde bir uygulama olmadığını 
ortaya koymaktadır.
Kadîm toplumlarda ve cahiliye dönemindeki öşür ile İslamiyet’teki 
öşür arasında şarkiyatçılar tarafından kurulan bağın ilmî bir temeli 
olmadığı
86
  ileri  sürülse  de  aslında  Kur’ân  ahkâmının  ve  bütün  şeri-
atların  indirildikleri  çağın  sosyo-kültürel  hatta  sosyo-psikolojik  ya-
pılarıyla  bağlantılı  olduğu  ve  kendi  dönemlerinde  marûf  teamüllere 
muvafık  ve  mutabık  olarak  teşekkül  ve  tecessüm  ettiği  bir  vakıadır. 
Dolayısıyla Kur’ân’da Tanrı’ya taktimeler olarak yer alan zekât ve öşür 
gibi malî gelirlerin de tarihsel alt yapıdan yoksun olmadığı, Kur’ân’ın, 
nazil olduğu tarihte ve daha öncesinde zekât ve öşür gibi malî vergile-
rin varlığına yabancı olmadığı, zekâtın da onlarda namaz ve hac gibi 
köklü geleneklerden olduğu
87
 görülür. 
e. Eşnâk ve Evkâs
Cahiliye  Araplarının  “eşnâk”  ve  “evkâs”  denilen  vergiler  ödedikle-
rinden  de
88
  bahsedilir.  Bu  iki  kavramın  kimi  âlimler  tarafından  bir-
birlerinin müradifi olduğu
89
 ifade edilse de eşnâk’ın deveden, evkâs’ın 
82  Bakara, 2/267.
83  Muhammed b. İsmâîl Ebû Abdillâh el-Buhârî, Sâhîhu’l-Buhârî, (Tah. Muhammed Züheyr 
Nâsır en-Nâsır), Dâru Tavki’n-Necât, 1. Bsk., yy. 1422, Zekât, 55; Ebû Dâvud, Zekât, 11; 
Muhammed b. Îsâ b. Sevre b. Mûsâ b. Dahhâk et-Tirmîzî Ebû Îsâ, Sünen-ü Tirmîzî, (Tah. 
Ahmed Muhammed Şâkir vd.), Şirketu Mektebeti ve Matbaati Mustafâ el-Bâbî el-Halebî, 
2.  Bsk.,  Mısır  1975,  Zekât,  14;  Ebû  Abdirrahmân  Ahmed  b.  Şuayb  b.  Alî  el-Horâsânî 
en-Nesâî,  es-Sünenu’s-Suğrâ  li’n-Nesâî,  (Tah.  Abdulfettâh  Ebu’l-Ğudde),  Mektebu’l-
Matbûâtu’l-İslâmiyye, Haleb 1986, Zekât, 25; İbn Hişâm, es-Sîre, c. II, s. 589, 595; Cevad 
Ali, a.g.e., c. IX, s. 309-310.
84  Cevad Ali, a.g.e., c. XIV, s. 172-173.
85  Taberî, Câmi‘u’l-Beyân, c. XII, s. 130-135.
86  Mehmet Erkal, “Öşür”, DİA, İstanbul 2007, c. XXXIV, s. 97.
87  Mehmet  Soysaldı,  “İslam  Öncesi  Mekke  Toplumlarında  Namaz,  Zekât,  Oruç  ve  Hac 
Uygulamaları”,  8.  Türkiye  Tefsir  Akademisyenleri  Buluşması  Sempozyum  Kur’ân’ın 
Anlaşılmasına Katkısı Açısından Kur’ân Öncesi Mekke Toplumu 1-3 Temmuz 2011
, s. 153.
88  Cevad Ali, a.g.e., c. IX, s. 312.
89  Şemsüddîn  Ebû  Abdillâh  Muhammed  b.  Muhammed  b.  Abdirrahmân  el-Hattâb  er-
Ruaynî, el-Mevâhibu’l-Celîl fî Şerhi Muhtasari’l-Halîl, Dâru’l-Fikr, 3. Bsk., yy. 1992, c. II, 
s. 268.

---

Cahileye Döneminde Malî Yükümlülükler ve Bunların Kur’ân’daki Yansımaları
 
73
ise sığır ve koyunlardan alınan zekâta özgü olduğu da nakledilmiştir.
90
 
İslam bilginlerinin Fıkıh kitaplarındaki özel bablarda zekât olarak ve-
rilen eşnâk ve evkâs ölçüleriyle ilgili detaylı açıklamalar yaptıklarına-
91
tanıklık ediyoruz. Hatta Kureyş, Mekkelilerden deve olarak aldığı bu 
eşnâk mallarıyla diyetlerini ödemeyen kişilerin diyetlerini de ödüyor-
du.
92
 Kureyş’in şehir işlerinden (bakanlıklarından) bu malları toplayıp 
diyet ve borçları ödeme işini de İslam’ın gelişine doğru cahiliye döne-
minde Teym oğullarından olan Hz. Ebubekir’in yürüttüğü ifade edilir.
93
Kısaca her ne kadar evkâs, İslam’dan önce bilinen bir kavram ve 
uygulanan  bir  vergi  olsa  da  taktisçi  ve  tenzihçi  anlayışın  bir  ürünü 
olarak bunun zekâtla ilişkili olmayan bir manasının olması gerektiği 
çünkü zekâtın İslam’la şer’ olunduğu da kaydedilmiştir.
94
f. İtâve (Eryân/Urbân) 
İtâve, cahiliye döneminden İslam’a intikal edip de İslam döneminde 
insanların  kullanmayı  terk  ettikleri  ancak  bunun  yerine  haraç  keli-
mesini istimal ettikleri lafızlar arasında yer alır.
95
 Kaynaklarda itâve-
nin, haracın yahut eryân/urbân’ın müradifi olduğu ifade edildiği gibi
96
 
aynı şekilde bunun, gönüllü yahut zorla alınan her şeyi, her atiyyeyi 
içine alan, haraç, cizye, cibâye, mekûs ve rüşveti de kapsayan umumi 
bir kavram olduğundan da söz edilmiştir.
97
Cahiliye  döneminde  Kureyş,  Mekke’ye  gelen  yabancı  tüccarlara  ve 
Kureyş kabilesiyle hilf bağlantısı olmayan Araplara itâve vermeyi zorun-
90  İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, c. VII, s. 107, (v-k-s, mad.); Zebîdî, Tâcu’l-Arûs, c. XVIII, s. 
206, (v-k-s, mad.); c. XXV, s. 531-532, (ş-n-k, mad.); Ebû Bekr Muhammed b. el-Hü-
seyin  b.  Düreyd  el-Ezdî,  Cemheretu’l-Luğa,  (Tah.  Remzî  Münîr  Ba’lebekkî),  Dâru’l-İlm, 
1. Bsk., Beyrut 1987, c. II, s. 895, (s-k-v, mad.); Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. 
Alî el-Feyûmî, el-Misbâhu’l-Münîr fî Ğarîbi’ş-Şerhi’l-Kebîr, Mektebetu’l-İlmiyye, Beyrut ty. 
s. 323; Ebû Ubeyd el-Kâsım b. Sellâm b. Abdillâh el-Herevî, Ğarîbu’l-Hadîs, (Tah. Mu-
hammed Abdulmuîn Hân), Dâiretu’l-Meârifi’l-Osmâniyye, 1. Bsk., Haydarâbâd 1964, c. 
IV, s. 142.
91  Ruaynî, el-Mevâhib, c. II, s. 268; Heyet, el-Mevsûatu’l-Fıkhiyyetu’l-Kuveytiyye, Vizâretu’l-
Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, Kuveyt 1404-1427, c. VII, s. 190-195; Cevad Ali, a.g.e., c. 
IX, s. 312.
92  Cevad Ali, a.g.e., c. X, s. 272; c. IX, s. 248; Hamidullah, a.g.e., c. II, s. 140.
93  Ebû Amr Şihâbuddîn Ahmed b. Muhammed b. Abdi Rabbih el-Endülüsî, el-Ikdu’l-Ferîd, 
Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye,  1.  Bsk.,  Beyrut  1404,  c.  III,  s.  267;  Nüveyrî,  Nihâyetu’l-Erab, 
c.  XIX,  s.  10;  Muhammed  Abdulmun‘im  Hafâcî,  Kıssatu’l-Edeb  fi’l-Hicâz,  Mektebetu’l-
Külliyyâtu’l-Ezheriyye, yy. ty. s. 234; Cemîlî, Kabîletu Kureyş, s. 165; Efğânî, Esvâku’l-
Arab
, s. 111.
94  Ruaynî, el-Mevâhib, c. II, s. 268.
95  Câhız, el-Hayavân, c. I, s. 215.
96  Ahfeş el-Asğar, el-İhtiyâreyn, s. 333; Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Kinânî el-Leysî Ebû Os-
mân el-Câhız, er-Resâilu’s-Siyâsiyye, Dâru ve Mektebetu Hilâl, Beyrut ty., s. 534; Amr 
b. Bahr b. Mahbûb el-Kinânî el-Leysî Ebû Osmân el-Câhız, Resâilu’l-Câhız, (Tah. Abdus-
selâm  Muhammed  Hârûn),  Mektebetu’l-Hânecî,  Kâhire  1964,  c.  I,  s.  187;  İbnu’l-Esîr, 
en-Nihâye
, c. I, s. 43; İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, c. XIII, s. 16, (e-r-n, mad.).
97  Cevad Ali, a.g.e., c. IX, s. 303.

---