Iv asrdan XIII asr boshlarigacha 7-sinf o‘quvchilari uchun darslik

Bilasizmi?
Metafizika – lug‘a
viy ma’nosi «fizik
adan 
so‘ng» demakdir. 
Fizika fani doiras
idan 
tashqari bo‘lgan, in
son his-tuyg‘ulari b
ilan 
bog‘liq fanlar turku
mi.

---

180
5 3 - 5 4 - m av z u l a r :
ABU RAYHON BERUNIY
Abu Rayhon Muhammad ibn Ah
-
mad Beruniy (973-yil, qadimgi Kot shah
-
ri – 1048-yil, G‘azna) – ulug‘ o‘zbеk mutаfаkkir 
оlimi, o‘rtа аsrning buyuk dаhоlаridаn biridir. 
O‘z zаmоnаsining hаmmа fаnlаrini, birin chi 
nаvbаtdа, fаlаkiyot (аstrоnоmiya), fizikа, 
riyoziyot (mаtematika), ilоhiyot, ma’dаn-
shunоslik fаnlаrini puхtа egаllаgаn. 
Bu fаnlаr tаrаqqiyotigа qo‘shgаn hissа
-
si tufayli uning nоmi dunyo fаnining buyuk 
siymоlаri qаtоridаn jоy оldi. Beruniy 150 
dan ortiq asarlar yaratgan. Uning «Qadim
-
gi xalqlardan qolgan yodgorliklar», «Hin
-
diston», «Mineralogiya», «Geodeziya» kabi 
asarlari shular jumlasidandir. 
Beruniy yerning dumaloq shaklda ekanligini 
asoslab berdi. U 1029 ta yulduzning koordinata
-
lari va yulduz kattaliklari qayd etilgan yulduzlar jad
-
valini hamda dunyoning geografik xaritasini tuzgan.
Faollashtiruvchi savol va topshiriqlar
1. «Beruniy asri» degan iborani eshitganmisiz? Bunda nima 
nazarda tutiladi?
2. Abu Rayhon Beruniy qaysi fanlar bilan shug‘ullangan?
3. Beruniy G‘aznaga qanday borib qoldi?
Ma’lumot uchun
Quyidagi gapni o‘qing va undagi «xolislik va 
haqqoniy 
lik bilan fikr yuritgan» degan fikrni 
tushuntirib bering: 
«Beruniy ilmiy masalalarda ham, tarixiy voqea-
hodisalarga, o‘z zamondoshlariga baho berish da 
ham o‘ta xolislik va haqqoniy lik bilan fikr yuritgan».
Ijodiy faoliyat
Beruniyning qi-
ziqqan ilm sohala-
ridan ko‘ra, qiziq-
magan sohalarini 
sanab o‘tish osondir.
Sharqshunos olim
I. Y. Krachkovskiy

---

181
Beruniy o‘zining falakiyotga oid asarlarida Yerning 
Quyosh atrofida aylanishi haqidagi fikrni birinchi bo‘lib 
ilgari surdi. U shu paytgacha noma’lum bo‘lgan Amerika 
qit’asi mavjud ligi ni taxmin qilib, o‘z asarlarida bu haqda 
bir necha bor yozgan. Allomaning g‘arbiy yarim sharda 
katta quruq lik borligi to‘g‘risidagi fikri XV–XVI asrlarda 
o‘z tasdig‘ini topdi. 
Beruniy faoliyatiga haqqoniy baho bergan ameri
-
kalik tarixchi Jorj Sarton XI asrni «Be ru niy asri» deb 
ta’rifladi. Beruniy ning asarlari o‘z davridayoq dong ta
-
ratgan va hozirgacha xorijiy tillarga tarjima qilinmoqda.