J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro moliya munosabatlari

5 -b o b . J A H O N V A L U T A T I Z I M I VA U N I N G
R I V O J L A N I S H B O S Q I C H L A R I
5.1. J a h o n val ut a t i z i m i va u n i n g as os i y f u n k s i y al a r i va ele- 
m e n t l ar i .
5.2. J a h o n val ut a t i z i m i n i n g r i voj lani sh b o s q i c h l a r i va u n i n g
xususi yat Jari .
5.3. Ye v r o pa val ut a t i z i m i n i n g as os i y e l e m e n t l a r i va r ivo j la­
n i s h b os q i c h l a r i .
5.1. Jahon valuta tizimi va uning asosiy funksiyalari
X a l q a r o mo l iy a m u n o s a b a t l a r i r i v o j l a n i s h i d a v al ut a t i z i m i n i n g
s a m a r a l i t a s h k i l et ilishi va u n i n g ba r q a r or l i g i m u h i m o ‘rin t ut ad i .
Val ut a t iz i mi d e g a n d a , v a l u t a m u n o s a b a t l a r i n i t a s h k i l c t i s h n i n g
t a s h k i l i y - h u q u q i y s hakl i t u s h u n i l a d i . Va lu t a t i z i m i n i n g hol at i
m a m l a k a t d a val ut a m u n o s a b a t l a r i n i b o s h q a r i s h va t a r t i b g a solish 
j a r a y o n i g a bevosi t a b o g ‘liq b o l a d i .
Valuta t i z i m i n i n g uchta asosiy s hakl i ni ajratib ko'rsatish m u m k i n :
— M i l l i y val ut a t i z i m i — m a ’l u m bi r m a m l a k a t h u d u d i d a
v al ut a m u n o s a b a t l a r i n i t a s h k i l e t is h, t a r t i b g a s ol ish bi lan b o g i i q
t a d b i r l a r m a j m u a s i n i ifodal aydi;
— M i n t a q a v i y val ut a t i z i m i — m u a y y a n bi r m i n t a q a d o i r a s i d a -
gi m a m l a k a t l a r t a s h a b b u s i g a k o ‘r a t a s h k i l e t i l ga n val ut a t i z i m i n i
ifodal aydi.
— J a h o n v a l ut a t i z i m i — m a m l a k a t l a r o ' r t a s i d a g i val ut a m u n o ­
s a b a t l a r i n i a m a l g a o s h i r i s h u c h u n t a s h k i l e t i l ga n, i n s t r u m e n t l a r ,
s h a r t n o m a l a r , t a r t i b - q o i d a l a r va t a s h k i l o t l a r n i n g m aj m u a s i d i r .
J a h o n v al ut a t i z i m i n i n g as os i y vazifasi, x a l q a r o savdo j a -
r a y o n i d a va turli va l u l al ar da g i h i s o b - k i t o b l a r d a x a l q a r o val ut a 
l i kv i d l igi ni t a ’m i n l a s h d a n i borat.
J a h o n val u t a l i z i m i q u y i d a g i asosi y f u n k s i y a l a r n i baj ar adi :
— t a r t i b g a s o l i sh — v a l u t a l a r o ‘r t a s i d ag i m u n o s a b a t l a r g a ta' si r 
k o ‘rs a tu vc hi t o ‘lov b a l a n s i d a y u z a g a k e l a d i g a n n o m u t a n o s i b -
l i k l a r n i b a r t a r a f etish;

---

— likvidlilik — zax ira birliklarini aniqlash h am d a to ‘lov ba- 
lansining n o m u tan o sib lik larin i qoplash uch u n u larni qo‘llash im - 
koniyatlari va ta sh k il etish shak llarin i belgilash;
— boshqarish — xalqaro moliyaviy in stitu tlarn i tash k il etish 
va u la rn in g vakolatlari orqali h iso b-k itob larn in g uzluksizligini 
ta ’m in lab borish.
Jah o n valuta tiz im in in g asosiy m aqsadlari b o ‘Iib quyidagilar 
hisoblanadi:
— m am lak atlar o ‘rtasidagi xalqaro h iso b -k ito b larn in g uzluk- 
sizligini ta ’m inlash;
— m am lak atlar m illiy valutasi barqarorligini ta ’m in lash n i 
qo ‘llab-quvvatlash;
— ja h o n xo‘ja lig in in g tu rli iqtisodiy tizim lari o ‘rtasida sam a- 
rali m e h n at ta q sim o tin i ta ’m inlash;
— ja h o n ishlab chiq arish i um um iy h ajm in ing o ‘sishiga va ah o - 
li b an d lik darajasin ing oshishiga erishish;
— m illiy iqtisodiyotlarda barqaror iqtisodiy o ‘sishni ta ’m inlash;
— inflyatsiyani jilovlash va tashqi iqtisodiy m uvozanatni ush- 
lab tu rish va boshq.
Valuta tiz im lari m uayyan elem entlarni o'ziga qam rab olgan 
holda faoliyat yuritadi.
M illiy valuta tizim i quyidagi elem entlarni o ‘zida m ujassam - 
lashtiradi:
— m illiy valuta;
— m illiy valutaning alm ash in ish rejim i;
— m illiy valuta pariteti;
— m illiy valuta kurs rejim i;
— valuta cheklovlari holati;
— m am lak a tn in g xalqaro valutaviy likvidligini tartibg a solish;
— m illiy valuta b ozorid a operatsiyalarni yuritish tartibi.
Jah o n valuta tizim ig a esa quyidagi elem entlar kiradi:
— xalqaro to ‘lov vositasi;
— valuta k u rsla rin i belgilash va saqlab tu rish m exanizm i;
— valutalarni konvertatsiyalash shartlari;
99

---

— valutaviy cheklashlarni davlatlararo tartibga solish;
— xalqaro valutaviy likvidlikni ta ’m inlash va tartibg a solish;
— xalqaro hisob-kitob sh ak llarin i um um lashtirish;
— oltin va valuta bozorlarida ishlash rejim lari;
— valuta m unosabatlarini tartibga soluvchi davlatlararo insti- 
tu tlarn in g huquq va m ajburiyatlari.
Jahon valuta tizim i rivojlanishiga sezilarli ta ’sir ko‘rsatgan 
om illar sifatida quyidagilarni qayd etish m um kin:
— m ahsulot ishlab ch iq arish n in g rivojlanish darajasi;
— xalqaro m ehnat taqsim oti jadallashuvi darajasi;
— ja h o n bozori rivojlanish darajasi;
— xo‘ja lik y uritishning tizim lari rivojlanish darajasi.
M am lakatlar o ‘rtasidagi ikki to m o nlam a iqtisodiy m unosabat-
larning ko‘p tom onlam a m unosabatlar sifatida rivojlanishi bilan 
jah o n valuta tizim in in g aham iyati yanada o rta boshladi. C hunki 
m am lakatlar o ‘rtasidagi xalqaro savdo, kredit, investitsiya va k a­
pital harakati bilan bog‘liq bo‘lgan moliyaviy m unosabatlar jah o n
valuta tizim i doirasida belgilangan m uayyan tam o y illar asosida 
am alga oshirilardi.