J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro moliya munosabatlari

6-bob. XALQARO VALUTA OPERATSIYALARI
6.1. Valuta kursi va uning turlari.
6.2. V aluta operatsiyalarining m ohiyati.
6.3. Valuta siyosati.
6.4. 0 ‘zbekistonda valuta operatsiyalarini am alga oshirish 
tartibi.
6.1. Valuta kursi va uning turlari
Valuta kursi (exchange rate) bir m am lakat pul birligining ik- 
kinchi b ir m am lakat valutasiga nisbatan bahosi hisoblanadi.
Valuta yoki ayirboshlash kursi m a ’lum bir m am lakatni tashqi 
dunyo bilan bog‘lab turadi, shuningdek m illiy iqtisodiyot hola- 
tini tashqi dunyo bilan taqqoslash, xalqaro iqtisodiy operatsiyalar 
sam aradorligini baholash im konini beradi. Valuta kursi m am - 
lakatning joriy iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy holati va istiqboldagi 
rejalari to ‘g‘risidagi barcha m a’lum otlarni o ‘zida m ujassam eta- 
di. Iqtisodiyoti nisbatan ochiq m am lakatlar uchun valuta kursi 
m uhim ko‘rsatkichlardan hisoblanadi. C hunki u n ing iqtisodi- 
yotga bevosita yoki bilvosita ta ’sir etishi, valuta kursidagi keskin 
o 'zgarish lar esa, m illiy iqtisodiyotda inqirozli holatlarni yuzaga 
keltirishi m um kin. X ususan, valuta kursining o ‘zgarishi m am - 
lakatdagi um um iy talab hajmiga, narxlar darajasiga, foiz stavkalar 
o ‘zarishiga, m am lakat ichidagi d arom ad lar taqsim otiga va iqti- 
sodiyotning boshqa sohalariga ham o ‘z ta ’sirini ko‘rsatadi.
M illiy valuta kursini am aldagi zam onaviy talablar va qo n u n - 
ch ilik m e ’yoriariga m os ravishda o ‘rnatish tartib i valuta kotirovkasi 
(currency quotation) deyiladi. Jahon am aliyotida 2 xil turli valuta 
kotirovkalaridan foydalaniladi.
1. 
Xorijiy valuta birligining m a’lum m iqdordagi m illiy valutaga 
tenglashtirilishi to ‘g‘ri kotirovka deyiladi. M asalan, 0 ‘zbekistonda 
1 AQSH dollari (U SD ) 2200 so‘m (U Z S ) etib belgilanishi (U Z S / 
U SD ), yoki A Q SH da 1 yevro (E U R ) m a’lum m iqdordagi AQSH 
d ollari(U S D )ga tenglashtirilishi (U S D /E U R ) to ‘g‘ri kotirovka
130

---

Iiisoblanadi. To‘g‘ri kotirovka ja h o n n in g ko‘p m am lakatlarida 
q o lla n ila d i.
2. 
A gar m illiy valuta birligini m a ’lu m m iqdordagi xorijiy valu- 
taga ten g lash tirilsa teskari kotirovka deyiladi. M asalan, B uyuk 
liritan iy ad a 1 fu n t sterling (G BP) m a ’lum m iqdordagi AQSH 
dollari (U S D )ga ten g lash tirilish i (U S D /G B P ), teskari kotirovka 
hisoblanadi.
M a’lum b ir davriy oraliqda, belgilangan tartibd a aniq lan - 
gan valuta k ursin in g eng kichik k o ‘rsatk ich lari o ‘rtasidagi farq 
«punkt» deb yuritiladi. M asalan, 1 A Q SH d o llarin in g so‘m ga 
n isb atan kursi 2236,66 so‘m d an 2243,49 so‘m ga ortsa, valuta kur- 
si m a z k u r holat b o ‘yicha 683 p u n k tg a o rtg an b o ‘ladi.
To‘g‘ri va teskari kotirovkalar orasida quyidagi bog‘liqlik mav- 
jud : S (U Z S /U S D ) = 1 /S (U S D /U Z S )
Turli an g lashilm o vchilik larni so d ir etm aslik u ch u n m avzuga 
tegishli keyingi holatlarn i izo hlashda to ‘g ‘ri kotirovkadan foy- 
d alan am iz.
X alq aro hisob -kito blard a k ro ss-k u rslard a n keng foydalaniladi. 
K ross-kurs u ch in ch i valuta (U SD ) orqali ikki valuta (U Z S , JPY, 
G B P) o ‘rtasidagi kursni aniqlashdir.
K ro ss-k u rslar ikki xil usulda aniqlanad i. B unda bazaviy valuta 
(U S D va h.k.) va kotirovka qilinayotgan valutalar (U Z S , JPY, 
G B P va h.k.)d an foydalaniladi. Ya’n i valuta kursidagi 1 birlikka 
teng valuta bazaviy, boshqa m a ’lum qiym atga teng valuta esa, 
kotirovka qilinayotgan valutadir. M asalan, 1 U SD (bazaviy)= 
= 22 0 0 U Z S (kotirovka qilinayotgan), yoki 1 G B P (bazaviy)= 
=1,4 U SD (kotirovka qilinayotgan).
1. 
M a ’lum ikki valuta k ursin in g bazasi b ir xil valuta b o ‘lsa, 
bu n d a ushbu k u rslarn in g o ‘zaro nisbati orqali u chinchi valuta 
kursi topiladi. M asalan, 1 AQSH dollariga 2200 so‘m (U Z S /U S D ) 
yoki 150 Yapon yenasi (JP Y /U S D ) alm ash tirib berilsa, un d a 
150 JP Y = 2200 U Z S b o la d i va b u n d a n 1 JP Y = 14,67 U ZS kelib 
chiqadi, ya’ni 1 JP Y /U Z S = 1 4 ,6 7 yoki 1=14,67 U Z S/JPY .
S h unday qilib, 1-holat b o ‘yicha:
131

---

K ross kurs (U Z S /JP Y )