K. J. Matkarimov b. J. Mahmudov a. A. Norqulov avtomobillarda ishlatiladigan ashyolar

 Dizel yonilg‘isining kimyoviy tarkibi
Neftni haydash usuli bilan olinadigan, tarkibida oltingugurt bi-
rikmalari kam bo‘lgan dizel yonilg‘ilari yuqori kimyoviy turg‘un-
likka ega bo‘ladi. Shuning uchun ular uzoq saqlanganida (besh yil 
va undan ortiq) va dvigatel silindrlarida ishlatilganida bug‘lanish 
jarayoni boshlangunga qadar o‘z xususiyatlarini o‘zgartirmay-
di. Bu sharoitlarda tarkibida ko‘p miqdorda olefinlar va merkap
-
tanlar bo‘lgan dizel yonilg‘ilarigina o‘z xususiyatlarini sezilarli 
darajada o‘zgartiradi. Bunday yonilg‘ilarni tashish va saqlashda 
olefinlarning oksidlanishi natijasida smola miqdori ortib ketadi va 
filtrlar hamda forsunka to‘zitkichlari ignalariga o‘tirib, ta’minlash 
73
tizimining normal ishlashiga to‘sqinlik qiladi, yonish kamerasiga 
tushishi esa qurum hosil bo‘lishini kuchaytiradi. Shuning uchun di-
zel yonilg‘ilari bo‘yicha standartlarda yonilg‘i tarkibidagi katalitik 
kreking mahsullari, birinchi navbatda, smola miqdori (qishki marka-
larda 100 ml yonilg‘ida 30 mg gacha, yozgi markalarda 40 mg ga-
cha) chegaralanadi, ikkinchi navbatda yod soni me’yorlanadi. 
Yod soni 
deb, 100 ml yonilg‘i bilan reaksiyaga kirishuvchi 
grammda o‘lchanadigan suv miqdoriga aytiladi (yod to‘yinmagan 
uglevodorodlar bilan shiddatli reaksiyaga kirishadi). Yod soni shun-
day  sharoitda  aniqlanadiki,  bunda  yod  faqat  olefinlar  yordamida 
seziladi (regiratsiyalanadi). Ularning miqdori yonilg‘ida qanchalik 
ko‘p bo‘lsa, yod soni ham shunchalik katta bo‘ladi. Bundan yod 
soni olefinlar miqdorini aks ettiradi va neft mahsulotining kimyoviy 
turg‘unligini tavsiflovchi ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi. 100 g 
dizel yonilg‘isi tarkibidagi tarkibidagi yod miqdori 6 g dan ortmas-
ligi lozim. 
Merkaptanlar
 korrozion-aktiv moddalar jumlasiga kiradi. 
Ularning yonilg‘idagi miqdorining ortib ketishi plunjerlar juftini va 
forsunka detallarining korrozion yemirilishining sezilarli (2 baro-
bar va undan ortiq) ortib ketishiga olib keladi (3. 3- rasm). Bundan 
tashqari, merkaptanlar kimyoviy o‘zgarishlarni, jumladan, smola 
hosil bo‘lishi bilan amalga oshadigan oksidlanish reaksiyalarini 
keltirib chiqarish xususiyatiga ega bo‘lganligi uchun ham zararli 
merkaptanlar forsunka zonasiga tushganida, bu yerda olefinlardan 
hosil bo‘lgan smolalar bilan birgalikda zulfinli ignalarda lok plyon­
kasini hosil qiladi. Bu plyonkalar ignalarning osilib qolishiga sa-
babchi bo‘ladi. 
Merkaptanlarda korrozion aktivlikning yuqoriligi va kimyoviy 
turg‘unlikning pastligini e’tiborga olgan holda, ularning yonilg‘ida-
gi miqdorini juda jiddiy tekshirish lozim. Mis plastinkada o‘tka-
zilgan sinashlarning sifat tahlillari ularning merkaptanlarga nis-
batan sezgirligi yetarli emasligini ko‘rsatadi. Shuning uchun dizel 
yonilg‘ilari va benzinlarda qo‘shimcha ravishda, maxsus uslubiyot 
asosida, merkaptanli oltingugurt miqdorini aniqlash zarurati paydo 

---

74
bo‘ladi. Merkaptanli oltingugurt miqdori yonilg‘idagi mavjud mer-
kaptanli oltingugurtning foizdagi ulushini ifodalaydi. Merkaptanli 
oltingugurt miqdori benzinlarda va dizel yonilg‘ilarida 0,01 foizdan 
ortmasligi lozim. 
3. 3- rasm.