Kapitalizm Kapitalizmə Bənzəməz
artıq 140‐a yüksəlmişdi.
traktları parlament tərəfindən
milli qanunvericilik səviyyəsin‐
də qəbul edilməyə başlandı.
‐ Çar Rusiyasının bu addımın‐
dan sonra Bakıda xarici neft şir‐
kətlərinin mövqeyi güclənməyə
başladı. Bu şirkətlər ən yeni neft
texnologiyalarını ölkəyə gətir‐
məyə başladılar.
‐ “Əsrin Kontraktı”ndan sonra
Bakıda xarici neft şirkətlərinin
sərmayələri sürətlə artmağa
başladı. Bu şirkətlər ən yeni neft
texnologiyalarını ölkəyə gətir‐
məyə başladılar.
‐ XIX əsrin sonunda feodal mü‐
nasibətlər sistemindən kapita‐
list münasibətlər sisteminə ke‐
çid başlamışdı.
‐ XX əsrin sonunda sosialist mü‐
nasibətlər sistemindən kapita‐
list münasibətlər sisteminə ke‐
çid başlandı.
‐ Lakin xarici neft şirkətlərinin
ən mühüm xüsusiyyətlərindən
birisi də ondan ibarət idi ki, bu
şirkətlər Bakıdakı fəaliyyətlərin‐
dən əldə etdikləri neft dollarla‐
rını Azərbaycan iqtisadiyyatı‐
nın digər sektorlarına (qeyri‐
neft sektoruna) yatırmaqda ma‐
raqlı deyildilər.
‐ “Əsrin Kontraktı”ndan sonra
Bakıya təşrif buyuran xarici neft
şirkətləri də ölkədəki fəaliyyət‐
lərindən əldə etdikləri gəlirləri
Azərbaycan iqtisadiyyatının di‐
gər sektorlarına (qeyri‐neft sek‐
toruna) yatırmaqda maraqlı de‐
yillər. 90‐cı illərin əvvəllərində
SSRİ‐də istehsal olunan neftçı‐
xarma texnikasının üçdə ikisini
Azərbaycan verdiyi halda, xari‐
ci şirkətlər bu texnikaların
Azərbaycanda istehsalına da
səy göstərmirlər. Neft sektoru‐
na yönəldilən xarici investisi‐
yaların böyük bir hissəsi məhz
bu texnikaların idxalına yönəlir.
‐ Xaricilərin gəlirlərini qeyri‐
neft sektoruna yatırmaqda ma‐
raqlı olmaması Azərbaycanda
‐ İqtisadi münasibətlər maddi
nemətlərin istehsalı, bölgüsü,
mübadiləsi və istehlakı prose‐
‐ 53 ‐
İlkin Sabiroğlu
kapitalist münasibətlərin inkişa‐
fına mənfi təsir göstərirdi. Kapi‐
talizm genişlənən təkrar istehsal
deməkdir. Xarici neft şirkətləri
isə neft sektorunda maksimum
istehsal gücünə yiyələnməklə
sadə təkrar istehsalın sürdürül‐
məsinə səy göstərirdilər.
sində insanlar arasında münasi‐
bətləri əks etdirir. Xarici neft
şirkətləri neftin yalnız istehsa‐
lında və bölgüsündə iştirak
edirlər. Mübadilə prosesi isə öl‐
kə xaricində reallaşdığından gə‐
lirləri də xarici bazarlarda for‐
malaşır və əcnəbilərin gəlirləri
Azərbaycan iqtisadiyyatına qa‐
yıtmır. Bir başqa ifadə ilə iqti‐
sadi münasibətlər ilgəyi Azər‐
baycanda tamamlanmadığın‐
dan kapitalist münasibətlərin
inkişafına mənfi təsir göstərir.
‐ 1872‐ci ildə Çar Rusiyası tərə‐
findən neft çıxan torpaqların iş‐
lənməsi hüququnun yenidən
düzənlənməsi ilə birlikdə Azər‐
baycanlı neft zənginləri də orta‐
ya çıxmağa başladı. Yerli neft
zənginləri xaricilərdən fərqli
olaraq neftdən əldə etdikləri gə‐
lirləri iqtisadiyyatın digər sahə‐
lərinə də yatırmaqda çox istəkli
idilər və bu da ölkədə kapitalist
münasibətlər sisteminin inkişa‐
fına müsbət təsir göstərirdi.
Məsələn, H.Z.Tağıyevin toxucu‐
luq fabrikini, Bakı Ticarət Ban‐
kını qurmasını, yenə Tağıyev,
Nağıyev və Muxtarov kimi neft
zənginlərinin 1881‐ci ildə balıq
sənayesində iltizam sisteminin
qaldırılması ilə birlikdə bu sa‐
həyə investisiya qoymalarını
‐ Hal‐hazırda isə neft sektoru
özəlləşdirilmədiyindən Tağı‐
yevlərimiz, Nağıyevlərimiz də
yoxdur. Neft gəlirləri Azərbay‐
can dövləti ilə xarici şirkətlər
arasında bölüşdürülür. Məsələ
burasındadır ki, Azərbaycan tə‐
rəfi də bu neft dollarlarını “Hol‐
land Sindromu” təhlükəsindən
yayınmaq istədiyindən qeyri‐
neft sektoruna yönəldə bilmir.
Beynəlxalq qurumların da məs‐
ləhəti ilə neft dollarlarımız ölkə
xaricində yerləşdirilir. Çünki
“Holland Sindromu”ndan ya‐
yınmaq üçün sadəcə ümumi
olaraq qeyri‐neft sektorunun
deyil, məhz ixrac potensialı
olan qeyri‐neft sektorunun inki‐
şafı xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
‐ 54 ‐
Kapitalizm Kapitalizmə Bənzəməz
qeyd etmək olar.
‐ Neft sektorunun ən əsas xüsu‐
siyyətlərindən birisi də, iş im‐
kanları yaratmaq potensialının
çox‐çox aşağı olmasıdır. Hələ
1897‐ci ildə Tağıyev neft quyu‐
larını, fabriklərini və s. 5 milyon
manata ingilis E.Gubardın qru‐
puna satarkən bir çox ittiham‐
lara məruz qalmışdı. 20 milyon
manat dəyərində olan bu sərvə‐
tin aşağı qiymətdən satılması‐
nın səbəbi məlum olmasa da,
N.Nərimanova görə bu böyük
fədakarlıq idi. Çünki Tağıyev
bunun əvəzində toxuculuq fab‐
riki quracaqdı. Neft işində 100‐
200 nəfər çalışdığı halda burada
3500 nəfər işlə təmin olunacaq‐
dı.
67
‐ Xarici investisiyaların 70 faizi‐
nin neft sənayesinə yatırılması,
ixracatda neft və ya neft məh‐
sullarının təqribən 80 faizdən
artıq pay təşkil etməsinə bax‐
mayaraq, bütövlükdə neft sek‐
torunda, xarici şirkətlər də daxil
olmaqla işləyənlərin sayı təqri‐
bən 65 min nəfərdir. Bu rəqə‐
min iqtisadiyyatda məşğul
olanların ümumi sayında xüsu‐
si çəkisi təqribən 2 faizdir. La‐
kin ölkənin neft sektorunda 65
min nəfər belə olduqca böyük
rəqəm hesab olunur. Dünya
praktikasındakı standartlara gö‐
rə hər milyon ton hasilata orta‐
lama 1000 nəfər işçi düşür. Bu
gün isə ARDNŞ lazım olduğun‐
dan iki dəfə artıq işçi saxlayır.
‐ 1904‐cü ilin dekabrın 30‐da
neft sənayeçiləri ilə fəhlələr ara‐
sında müştərək müqavilə imza‐
landı. Fəhlələr bu müqaviləni
“Mazut konstitusiyası” adlandı‐
rırdılar. Bunun ardından mə‐
dən‐zavod komissiyaları mey‐
dana çıxdı.
‐ 2005‐ci ilin sonunda Azərbay‐
candakı ən böyük xarici neft şir‐
kətində fəhlələrin geniş tərkibli
tətilindən sonra həmkarlar təş‐
kilatlanın yaradılmasına başlan‐
dı.
‐ Rus Çarının 1887‐ci ildəki
fərmanından sonra 1897‐ci ildə
V.G. Şıxovun rəhbərliyi ilə inşa‐
‐ Bu il də Bakı‐Tbilisi‐Ceyhan
Əsas İxrac Boru Kəməri tam fə‐
aliyyətə başlayacaq. Mütəxəs‐
67
Okan Yeşilot, Tagiyev, Kaknüs Yayınları, İstanbul, 2004, səh.98.
‐ 55 ‐
Dostları ilə paylaş: |