Kasbiy kompetentlikni shakllantirishning pedagogik asoslari

---

Kasbiy kompetentlikni shakllantirishning pedagogik asoslari
 
Oyatillox Alisher oʻgʻli Egamberdiyev 
Abror Yigitali oʻgʻli Turdaliyev 
Jaxongir Zokirjon oʻgʻli Maxamadjonov 
Fargʻona davlat universiteti
 
Annotatsiya:
Mazkur 
maqolada 
bugungi 
kunda 
jamiyatda 
amalga 
oshirilayotgan islohatlar talablariga to‘la javob beruvchi, ishlab chiqarish sohasida 
yuzaga kelgan raqobatga bardoshli, keskin o‘zgarishlarga moslasha oluvchi, 
shuningdek, mehnat bozorida mutaxassislar malakasiga qo‘yilayotgan talablar 
darajasida samarali faoliyat yurituvchi pedagok shaxsni shakllantirishning nazariy 
asoslari yoritilgan. 
Kalit so’zlar: 
Kasbiy kompetentlik, kompetentlilik, nazariya, pedagogika, 
metodika. 
Pedagogical basis of professional competence formation 
 
Oyatillox Alisher oglu Egamberdiyev 
Abror Yigitali oglu Turdaliyev 
Jahongir Zokirjon oglu Mahamadjonov 
Fergana State University 
 
Abstract: 
This article provides a theoretical basis for the formation of a 
pedagogue who fully meets the requirements of today's reforms, is competitive in the 
industry, able to adapt to sharp changes, as well as effective in meeting the 
requirements of the labor market. The basics are covered.
 
Keywords: 
Professional 
competence, 
competence, 
theory, 
pedagogy, 
methodology. 
 
Zamonaviy jamiyat ta’lim tizimi oldiga yuqori malakali, intiluvchan, 
raqobatbardosh, tashabbuskor, ma’naviy va jismoniy soqlom shaxslarni tarbiyalab 
berish talabini qo‘ymoqda. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini yanada 
rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasida "yuksak bilimli va intellektual 
rivojlangan avlodni tarbiyalash, oliy ta’lim muassasalarida kompetentli ilmiy 
pedagogik kadrlar zaqirasini yaratish" vazifasi belgilandi. Kompetentli pedagog - u 
kim? Uning shakllanish jarayoni qanday kechadi kabi savollar tug’iladi. Shu nuqtai 
nazardan "kompetentlik" va "kompetensiya" tushunchalar mazmun mohiyatini 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
November 2021 / Volume 2 Issue 11
www.openscience.uz
985

---

aniqlashimiz muhimdir. Har qanday o‘qituvchi ham "kompetentlik" nimani 
anglatishini va u "kompetensiya"dan nimasi bilan farq qilishini bilavermaydi. 
"Kompetentlik" tushunchasi pedagogning ma’lumoti, ko‘nikmasi, qobiliyati va 
tajribasini o‘z ichiga oladi. Boshqacha aytganda, uning ma’lum bir ish turini bajarish 
qobiliyati hisoblanadi. Aslida, ikkala atama o‘xshashdir. 
Bo‘lajak o‘qituvchining kasbiy kompetentligini shakllantirish pedagoglarni 
tayyorlashdagi murakkab muammolar qatorida o‘ziga xos o‘rin tutadi. Ayniqsa 
ta’limni modernizatsiyalash bilan bog‘liq islohotlarning joriy bosqichida kasbiy 
pedagogik faoliyatga moslashish muammosi yanada yaqqol namoyon bo‘lmoqda. 
Bo‘lajak o‘qituvchilarni amaliy, psixologik, metodik, tadqiqotchilik turlari bilan bir 
qatorda o‘qituvchining kasbiy kompetentligini shakllantirish bilan boyib bormoqda. 
Kasbiy kompetentlik tashhisi kasbiy shakllanishning mohiyatli xarakteristikalariga 
diagnostik, kommunikativlik, boshqaruv va proektiv o‘quvlar guruhlarini kiritish 
lozim. Pedagogning bilish faoliyati ko‘p jihatdan o‘rganilayotgan narsalarning 
murakkabligi, dinamikasi, nostandartligi, ijtimoiy hodisalarni ajratib turadigan 
chegaralarning ta’siri, ularni izlash, noaniqlik bilan belgilanadi, bu esa 
kuzatuvchanlik, suhbatdoshning ichki dunyosini modellashtirish malakasini nazarda 
tutadi. Mazkur holda o‘z-o‘zini tartibga solish xususiyatlari o‘z bilim va malakalarini 
doimo takomillashtirish zarurati, boshqa odamlarga qaratilgan o‘z hatti-harakatini 
qathiy muvofiqlashtirish uquvi bilan tavsiflanadi.
1
Pedagogning 
kasbiy 
tarbiyalanganlik 
layoqatliligini 
tadqiq 
qilishga 
bag‘ishlangan asarlarda uning quyidagi turlari bilan farq qilinadi: 
- maxsus tarbiyalanganlik layoqatliligi – kasbiy faoliyatini etarlicha yuqori 
darajada egallaganlik, o‘zining kelgusi kasbiy rivojlanishini loyihalash qobiliyati;
- ijtimoiy tarbiyalanganlik layoqatliligi – birgalikdagi kasbiy faoliyatni, 
hamkorlikni va shuningdek, mazkur kitobda qabul qilingan kasbiy muloqat 
uslublarini egallaganlik, o‘z kasbiy kasbi natijalari uchun ijtimoiy mas’ullik.
Bo‘lajak o‘qituvchining kasbiy kompetentligi, irodaviy sifatlar, intellektual 
salohiyat, hissiy sifatlar, amaliy ko‘nikmalar, o‘z-o‘zini boshqara olish 
layoqatlarining o‘zaro bog‘liqligi va shaxsning ijtimoiy-madaniy faollik darajasini 
aks ettiruvchi individual sifatlar asosida shakllantiriladi. 
Yevropa 
davlatlarida 
shakllangan 
an’anaga muvofiq kasbiy malaka 
mutaxassisning kompetentligi, uni shakllantirishga qaratilgan ta’lim tizimi esa – 
bilim, ko‘nikma va malakalar darajasi bilan o‘lchanadi. 
Bo‘lajak o‘qituvchini tayyorlashda muhim pedagogik shart-sharoitlar sifatida 
quyidagilarni e’tirof etish mumkin:
- zamonaviy talablarga javob bera oladigan me’yoriy va o‘quv-metodik hujjatlar 
(davlat ta’lim standarti, namunaviy o‘quv rejalari, ishchi o‘quv rejalari, namunaviy 
1
Ш.Шарипов, Н.Муслимов, М.Исмоилова: “Касбий таълим педагогикаси”.Методик қўлланма. – T. 2005 й. 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
November 2021 / Volume 2 Issue 11
www.openscience.uz
986

---

o‘quv dasturlari, ishchi dasturlari, darsliklar, o‘quv qo‘llanmalar, metodik 
tavsiyanomalar, qo‘shimcha maxsus adabiyotlar, ko‘rsatmali vositalar, dars 
ishlanmalari, loyihalar va boshqalar)ning mavjudligi; 
- ilmiy pedagogik xodimlar (professor, dotsent, o‘qituvchi, malakali o‘quv 
ustalari, texnik xodimlar)ning bilim, ko‘nikma va malakalarining yuksakligi, kasbiy 
kompetentlik darajasining etarlicha shakllanganligi hamda ilmiy salohiyatga ega 
bo‘lishi;
- o‘quv jarayonining moddiy-texnik (o‘quv binolari, o‘quv auditoriyalari, o‘quv 
ustaxonalari, 
amaliy-laboratoriya 
jihozlari), 
axborot 
texnologiyalari 
(radio, 
televidenie, kompg‘yuter, nusxa ko‘chirish qurilmalari, laboratoriya asbob-
uskunalari, audio, video, multimediya, trenajyorlar, kinoproektorlar, diaproektorlar, 
videoproektorlar, texnik vositalar majmuining mavjudligi va hokazolar) jihatdan 
etarlicha ta’minlanganligi; 
- ijtimoiy va o‘quv-texnologik jihatdan qulay muhit (o‘qituvchilar, talabalar, 
rahbarlar hamda talabalar, shuningdek, talabalarning o‘zaro munosabatlari mazmuni, 
yo‘nalishi, maqsadlar birligi va boshqalar) yaratilganligi; 
- tashkiliy hamda o‘quv-amaliy faoliyatning izchil, uzluksiz hamda tizimli 
yo‘lga qo‘yilganligi. 
2
«O‘qituvchining kasbiy kompetentligi» tushunchasiga berilgan ta’rif va 
tavsiflarni umumlashtirib, uni quyidagicha talqin etish mumkin: O‘qituvchining 
kasbiy kompetentligi – pedagog faoliyatida kasbiy kompetentlik muhim jihatlaridan 
biri bo‘lib, pedagogning faqatgina kasb va kasbiy faoliyatni amalga oshirish bilan 
bog‘liq barcha ehtiyoj, qobiliyat, mahorat, bilish va qiziqishlarini ifodalaydi. 
Buning uchun u: 
-
ijodiy izlanishlar jarayonini boshqarishga moyil bo‘lishi; 
-
ijodiy izlanishlarning samaradorligi o‘qituvchining pedagogik, psixologik va 
nazariy tayyorgarligiga bog‘liq bo‘lishini esda tutishi lozim. 
Funksiyalarni to‘g’ri bajarish uchun pedagog kompetentlik va kompetensiya 
tushunchasini bilishi, har tomonlama rivojlanib, kasbiy o‘sishi uchun qaysi 
yo‘nalishda harakatlanishini bilishi kerak. Professionallik va kompetentlik bir-biriga 
o‘hshash bo‘lsada, har xil ma’noga ega bo‘lgan atamalardir. Professionallik deganda 
nafaqat ma’lum bilimlar, balki mehnatga bo‘lgan munosabat, ishning o‘ziga xos 
xususiyatlari tushuniladi. Rivojlangan kompetensiyalar darhol seziladi, chunki 
professional pedagog o‘z ko‘nikmalarini rivojlantirishga harakat qiladi, muayyan 
maqsad va natijalarga erishishga intiladi, ishchan qadriyatlar ishlab chiharadi va bular 
odatda ish jarayonining standartiga mos keladi. Kompetentlik esa biroz murakkab 
mazmunga ega, sababi, nafaqat bilimlarning mavjudligini, balki shu bilan birga ularni 
qo‘llash qobiliyatini ham taqozo etadi. Kompetentlik faqat keng qamrovli baholash 
2
Ш.Шарипов, Н.Муслимов, М.Исмоилова: “Касбий таълим педагогикаси”.Методик қўлланма. – T. 2005 й. 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
November 2021 / Volume 2 Issue 11
www.openscience.uz
987

---

va kuzatish paytida aniqlanishi mumkin. Professionallik va kompetentlik 
tushunchalari umumiy xususiyatlarga ega. Shuni ta’kidlash kerakki, har doim ham 
belgilangan talablar va standartlarga to‘liq mos keladigan odamlar chinakam 
professionallar bo‘lavermaydi, sabab, ba’zilari bilimlarni amalda qanday qo‘llashni 
bilishmaydi, demak, bunday pedagogik faoliyat samarasiz bo‘lib qolaveradi.
Kasbiy pedagogik kompetensiyalarni alohida turlarga ajratish maqsadga 
muvoqdir:
- Maxsus pedagogik kompetensiya
- pedagogik faoliyatni zarur darajada amalga oshirish uchun yetarli ma’lumotga 
ega bo‘lish.
Bundan tashqari, pedagogning o‘z kasbiy darajasini munosib baholay olishi va 
mutaxassis sifatida o‘z rivojlanishini belgilash qobiliyati ushbu turga bog’liq.
- Ijtimoiy pedagogik kompetensiya
- ijtimoiy vakolat darajasi pedagogning hamkasblari bilan munosabatlarni 
samarali qurishi, birgalikdagi harakatlarni rejalashtirish qobiliyatini belgilaydi. 
Samarali aloqa ko‘nikmalari, pedagogik madaniyat va ish natijalari uchun javobgarlik
- bularning barchasi ijtimoiy pedagogik kompetensiya tushunchasiga kiritilgan.
- Shaxsiy pedagogik kompetensiya
- bu pedagogik ishni oqilona tashkil etish qobiliyati bo‘lib, vaqtni boshqarish, 
shaxsiy o‘sishga intilish uning asosiy tarkibiy qismlaridir.
Shaxsiy pedagogik kompetensiyaning yuqori darajasi ega bo‘lgan ishchilar 
charchashga kamroq moyil, vaqt bosimida ishlashga qodir. Kompetensiyaning har bir 
turi ko‘nikmalar, bilimlar, ko‘nikmalar to‘plamini o‘z ichiga oladi. Pedagoglarda ular 
turli darajalarda namoyon bo‘ladi. Xizmat vazifalarini bajarishda uning xatti-
harakatlari ko‘rsatkichlariga e’tibor berib, u yoki boshqa kompetensiyalar qanday 
rivojlanganligini 
aniqlash 
mumkin. 
Kompetentlik 
qanday 
shakllanadi? 
O‘qituvchining kompetentligini shakllantirish uchun asosiy narsa bu maxsus kasbiy 
ta’limdir. Kelajakda amaliyotda olingan bilim va ko‘nikmalar boshlang’ich 
kompetensiya darajasini to‘ldiradi. 
Ko’p bosqichli ta’lim tizimida, yangi standartlar va dasturlar doirasidagi ta’lim 
jarayonini eskirgan uslubiyat bo’yicha olib borilishiga yo’l qo’yib bo’lmaydi. Ta’lim 
tizimidagi keng qamrovli tarkibiy islohatlarni respublika pedagoglari ilg’or 
pedagogik texnologiyalarni o’zlashtirish va o’quv jarayoniga qo’llash bilan 
mustahkamlashlari zarur. Avval ta’kidlanganidek, buning uchun pedagoglarimizni 
o’quv jarayoniga texnologik yondashuvlarini o’rgatish talab etiladi, bu esa pedagogik 
texnologiyadan foydalanishdan tashqari uni O’zbekiston madaniyati, an’analari va 
tajribasi bilan boyitishga olib keladi.