247
min ərazidə ilk məskən salmıĢ “zəngənə”, ”zəng” adlı kürd qəbi-
ləsinin adını daĢıyır.Tarixin müxtəlif dönəmlərində Zəngilana
SarıqıĢlaq, Pirçivan, Məmmədli, Mincivan, Saralı-XəĢtab (yəni
“Saralı tayfasına məxsus qıĢlaq” da demiĢlər. Ġndiki Zəngilan rayonu
8 avqust 1930-cu ildə təĢkil olunmuĢ, 1959-cu ilədək Pirçivan
adlanmıĢdır. 1963-cü il yanvarın 4-də qonĢu Qubadlı rayonu da ləğv
edilmiĢ və Zəngilan rayonuna verilmiĢdi. 1964-cü ildə Qubadlı
yenidən müstəqil olduğundan ərazisi Zəngilandan ayrılmıĢdı.
Zəngilan 29 oktyabr 1993-cü ildə Ermənistan “silahlı qüvvələri”
tərəfindən iĢğal olunmuĢdur.
CAVANġĠR QƏZASI. Mərkəzi Tərtər kəndi idi. Ġnzibati
ərazi vahidi kimi çar hökumətinin “Qafqazda inzibati islahatlar
haqqında” 9 dekabr 1867-ci il tarixli fərmanına əsasən Yelizavet-
pol quberniyasına daxil olan 8 qəzadan biri kimi 1 yanvar 1868-ci
ildə yaradılmıĢdı. Ərazisi 4654,06 kv. verst, əhalisi 75730 nəfər idi.
Əhalinin 54,79 faizini kiĢilər, 45,20 faizini qadınlar təĢkil edirdi. 1
iyul 1883-cü ildə CavanĢir qəzası inzibati dəyiĢikliklərə uğramıĢdı...
Mərkəzi Tərtər məntəqəsi idi. Tərtər orta əsrlərdə “Trtu” adlan-
mıĢdır. 1920-ci il aprelin 22-də Azərbaycan hökumətinin qərarı ilə
CavanĢir qəzası bir sıra dəyiĢilkilər əsasında yenidən təĢkil olun-
muĢdu. Mərkəz yenə Tərtər idi.Tərtər 1922-ci ilədək CavanĢir qəza-
sının tabeliyində idi. 1922-ci ildə CavanĢir sahəsi adlandırılmıĢdı.
CavanĢir sahəsi 7 iyul 1923-cü ildən 1930-cu ilin avqustunadək
Qarabağ dairəsinin tabeliyində olmuĢdu. 1930-cu il avqustun 8-də
Tərtər rayonu yaradılmıĢdı. 1931-ci il fevralın 24-də Tərtər rayonu
ləğv edilərək, Bərdə rayonunun inzibati tabeliyinə verilmiĢdi. 27
yanvar 1934-cü ildsə yenidən müstəqil olmuĢdu. 1949-cu ilədək
Tərtər adı ilə mövcud olan Tərtər rayonunun adı 5 avqust 1949-cu
ildə dəyiĢdirilərək MirbəĢir rayonu (sovet dövlət xadimi MirbəĢir
Qasımovun Ģərəfinə) adlandılmıĢdı.1963-cü il yanvarın 4-də
MirbəĢir rayonu da ləğv edilərək Bərdə rayonuna verilsədə, lakin 6
yanvar 1965-ci ildə yenidən MirbəĢir adı ilə müstəqilliyini
qaytarmıĢdı.Qədim Yuxarı Qarabağın mərkəzində, Kür-Araz
ovalığının qərb hissəsində, Tərtərçayın sağ və sol sahillərində
yerləĢən Tərtər rayonu Ģimaldan Ağdərə, cənubdan Bərdə (qədim
Bərdə Ģəhəri də Tərtər çayının sahilində idi...Onun yeri indiki
248
Bərdənin yaxınlığında olmuĢdur.Bərdə” türkcə “Piyaləli”, ”Kuzəli”
mənasını bildirir. Farsca isə “qul yeri” deməkdir.Erməni mənbələ-
rində Bərdə “Partav” adlandırılır.Bərdə Arranın (Albaniyanın)
paytaxtı (752-ci ildən) olmuĢdur. Əslində, ”Aran”, yəni dağlıq yerə
nisbətən alçaq, düzən yer, ”qıĢlaq yeri”, ”isti yer” deməkdir. Arran
deyəndə Kur və Araz çaylarının arası, qovuĢduğu yer baĢa düĢülür-
dü. Ərəblər Aranı “Arran” Ģəkilində söyləmiĢlər. Bərdəni “Arranın
anası”da adlandımıĢlar.Bərdə qədim türk dillərində “aran” termini
“isti yer” deməkdir.Aran Qarabağı deyiləndə Qarabağ tayfasının
qıĢlaq yeri baĢa düĢülür. Tarixin müxtəlif dönəmlərində Bərdəyə
“Qurdlar, ”Böyük Qacar”, ”Bala Qacar”, Bük (“meĢəlik”, ”kolluq”,
”cəngəllik”) demiĢlər. Bərdə rayonu 8 avqust 1930-cu ildə təĢkil
olunmuĢdur) qərbdən Ağdam, Ģimali-Ģərqdən Naftalan (1968-ci il-
də yaradılıb) və Goranboy (1930-cu ildə yaradılıb. 1938-ci ildən
Qasım Ġsmayılov (1885-1922) rayonu (inilabçı Qasım Ġsmayılovun
Ģərəfinə adlanıb. Qasım Ġsmayılova ġadılı da deyilib, yəni ġadılı
tayfasına mənsub), cənub-Ģərqdən Yevlax rayonları ilə həmsərhəd-
dir (Yevlaxın ilkin adı “Ovlaq” Ģəkilində olub. Ovlax adı ilk dəfə
16-cı əsr Azərbaycan tarixçisi Həsən bəy Rumlunun (1530-cu ildə
Qum Ģəhərinsdə anadan olmuĢdu) “Əhsən ət-təvarix” (Tarixləri ən
yaxĢısı” əsərində çəkilmiĢdir. 1879-1888-ci illərdə Bakı-Tiflis
dəmiryolu çəkiləndə burada iĢləyən rus mühəndisləri əraziyə aid
olan “Ovlaq” sözünü “Yevlax” kimi iĢlətmiĢ,dəmir yolu stansiya-
sını bu adla adlandırmıĢlar. Həmin vaxtdan “Yevlax” sözü Azərbay-
can dilinə daxil olub. Ümumiyyətlə, bu yerlər əvvəldən ovlaq yeri
olub. Tədqiqatçılara görə bu yerin əsl qədim adı elə “Ovlaq”dır.
Yevlaxa korkın adlı qədim oğuz türk tayfasının adı ilə AĢağı
Qarxun da demiĢlər. AXC dövründə Yevlax stansiyası (“Vağzal” da
deyirlər) və Yevlax kəndinin ərazisi ƏrəĢ və CavanĢir qəzalarının
tərkibində olmuĢdu. 1928-ci ildə Yevlaxda pambıqtəmizləmə zavo-
du iĢlə salınmıĢdı. 1935-ci il fevralın 20-də Azərbaycan MĠK-in
qərarı ilə Yevlax rayonu təĢkil olunmuĢdu. Həmin ilin mayında
Yevlax rayon mərkəzinə çevrilmiĢdi. 1939-cu il fevralın 1-də Yev-
lax rəsmən Ģəhər adlandırılmıĢdı. 1962-ci il dekabrın 26-da Yevlax
rayonu ləğv edilərək, ərazisi AğdaĢ, Bərdə və Qasım Ġsmayılov
(Göranboy) rayonlarına verilmiĢdi (Qədim tarixə malik Goranboy
249
rayonu Azərbaycan MĠK-in 8 avqust 1930-cu il tarixli qərarı ilə
yaradılmıĢdı. 8 sentyabr 1938-ci ildə adı dəyiĢdirilərək Qasım
Ġsmayılov adlandırılmıĢdı. Bu, məĢhur inqilabçı, 1922-ci ildə sovet
hakimiyyətinin düĢmənləri ilə mübarizədə öldürülmüĢ Qasım
Ġsmayılovun Ģərəfinə belə adlandırılmıĢdı. Azərbaycan Respublikası
Ali Sovetinin 12 fevral 1991-ci il tarixli qərarı ilə ġaumyan (kənd)
rayonu və Qasım Ġsmayılov adı ləğv edilmiĢ və Goranboyun tarixi
adı özünə qaytarılmıĢdır. Ġndiki Yevlax rayonu 6 yanvar 1965-ci
ildən müstəqildir). Coğrafi mövqeyinə görə Qərblə ġərq arasında
keçən karvan yollarının üstündə olduğundan Tərtər tarixdə “Çapar-
xana” (Karvansara) və qala vəzifəsi daĢıdığı üçün “Çəpərxana”
adlanmıĢdır. 1963-cü ildə ləğv edilərək ərazisi Bərdə rayonuna
verilmiĢdi. 1965-ci ildə yenidən müstəqil rayondur. Uzun müddət, 5
avqust 1949-cu ildən Mir BəĢir rayonu (Azərbaycan SSR Ali
Soveti Rəyasət Heyətinin sədri MirbəĢir Qasımovun (1879-1949)
Ģərəfinə) adlanmıĢdır. MirbəĢirə “Apanlı”da demiĢlər. 1991-ci il
fevralın 7-də MirbəĢir adı ləğv edilmiĢ və Tərtər rayonu adı özünə
qaytarılmıĢdır. Azərbaycan Respublikası MM-in 13 oktyabr 1992-ci
il tarixli 327 nömrəli qərarı ilə Ağdərə rayonu da ləğv edilərək,
Ağdərə qəsəbəsi və 28 kəndi ilə birlikdə Tərtər rayonuna
verilmiĢdir. Həmin 28 kənddən 13-ü və Ağdərə qəsəbəsi hazırda
erməni iĢğalı altındadır.
CavanĢir Qəza Ġdarəsinin rəisi (aylıq məvacibi 3.000 manat)
Mustafa bəy Qabulov (1920-ci ilin əvvəli), onun böyük köməkçisi Ġs-
mayıl bəy Hacıbəyov, kiçik köməkçisi Baqrat Kaçançyans. 1-ci sahə
polis pristavlığı. Pristav Ərəblinski. 2-ci sahə polis pristavlığı. Pristav
Əbdürrəhim Hacıverdiyev.3-cü sahə polis pristavlığı.Pristav Bahadur
bəy ƏlikiĢibəyov.4-cü sahə polis pristavlığı.Pristav Sergey
Sarkisyans. 5-ci sahə polis pristavlığı. Pristav YegiĢe Ter-Akopov.
Yevlax qəsəbə polis pristavlığı. Pristav Ġmran Kazımov idi.
Beləliklə, 1920-ci ilin aprelinədək, yəni M. Vəkilovun daxili
iĢlər naziri olduğu dövrdə Azərbaycan Respublikası DĠN-in təĢkila-
tı-struktur mənzərəsi 4 quberniya (Bakı, Gəncə, Zaqatala quberni-
yaları, Qarabağ general-qubernatorluğu) və 10-dan çox qəzalar üzrə
mövcud olub fəaliyyət göstərən ölkə polisi haqqında, DĠN-in yuxa-
rıdan aĢağı təĢkilat və strukturu haqqında aydın təsəvvür yaradır.
Dostları ilə paylaş: |