KəXRİ valehoğlu qarapapaqlar
Yüklə 144 Kb. Pdf görüntüsü
|
FƏXRİ VALEHOĞLU tapıldı, o, unter-ofiserin üzərinə atılıb atəş açdı, ancaq güllə ya yındı. Bundan bir anlığa pərt olmuş minici atını geri çevirdi, bu zaman Vasyuçenko tüfənginin çaxmağını çəkdi və tatar yerə yı xıldı. Başqa tatarlar öz yoldaşlarını tutana qədər Vasyuçenko tüfəngini yenidən güllələrlə doldurdu. Bununla yanaşı, Ş. artıq qalib gəldiklərini düşünüb iki güllə atdı. Elə bunu gözləyən tatarlar hamısı bir yerdə onun üstünə cümdu. O elə qılıncını (şaşkasını) yenicə çıxarmışdı ki, tərk silah edilmiş halda tatarların əlinə keçdi. Vasyuçenko öz zabitinə tüfənginin qundağı ilə yol açaraq kömək etmək istəsə də tezliklə əlbəyaxa döyüşdə yerə sərildi və əsir düşdü. Enlikürək tatar xəncərlə onu vurmaq istədi, amma xoşbəxtlikdən bu zərbənin qarşısı yaxasında Georgi lenti asılmış boz çuxalı, deyəsən dəs tənin başçısı olan milis tərəfindən alındı. Tatarlar əsirləri arabaya otuzdurub onlarla birlikdə keçilməz uçuruma endilər və orada əldə etdiklərini bölməyə başladılar.... Onlar erməniləri evlərinə buraxdılar, rusları isə öldürmək qəra rına gəldilər [Yalnız arabaçıya tatarlar heç nə etmədilər, onun üstündən 5 qəpik gümüş puldan savayı bir şey tapmadılar. Tatar lar ona «bayquş-qardaş» (kasıb qardaş mənasında - F. V.) dedi lər və bu hadisənin sonuna qədər atları tutmağı tapşırdılar]. ... Onları diz üstə çökdürdülər və döşəkağını üstlərinə sərdilər. Bu tatar «adətinə» görə ölüm hökmünün elanı demək idi. Üzünə döşəkağı örtülmüş Ş. dedi: - Vasyuçenko! Gör tatarlar nə edir? - Allaha dua edin, cənabım, tüfənglərini doldururlar! - deyə Vasyuçenko cavab verdi və pıçıltı ilə dua oxumağa başladı. Ölümlərini gözləyən hökmlülər üçün dəqiqiələr ağır keçirdi. Beləcə dörd saat keçdi və Vasyuçenko üstünə örtülmüş parçadan başını çıxarıb baxanda gördü ki, uçurumda heç kəs yoxdu. Uzaq dakı dağlarda tatarlar görünürdü, ancaq onlar da çox keçmədən gözdən itdilər. Ş. və Vasyuçenko azad olmalarına zorla inanaraq ayaq üstə qalxdılar və tələsik yola çıxmağa başladılar».1 1 «Военны й сборн и к » m ə c m u ə s i, 1 8 6 4 , X X X V I I I c ., s. 4 3 7 - 4 3 9 . 154 QARAPAPAQLAR VƏ ONLARIN X IX ƏSR HƏRB TARİXİ Əsirlikdən azad olunmuş rus zabitləri özlərini ermənilərin yaşadığı kəndlərdən Qayqulu-Düzkənde yetirirlər. Rus düşərgə sində bu əhvalatı sentyabrın 26-sı axşamı bilirlər. Əslən qafqazlı olan yaşlı və təcrübəli alay komandanı 4-cü eskadronu götürüb dərhal hadisə baş vermiş bölgəyə hərəkət edir. Onlar arasında V.Potto da olur. Dağlara çatanda onları qar yağmuru, çovğun tutur. V.Potto: «Eskadron lap yavaş-yavaş hərəkət edirdi və yalnız səhərə yaxın Qayqulu-Düzkənd auluna çatdı. Gecəyarısı olmasına baxmayaraq aulda heç kəs yatmırdı, hər yanda qorxuya düşmüş əhalinin təlaşla ora-bura vurnuxduğu nəzərə çarpırdı. Burada məlumat toplamağa başladıq. Ehtimala görə soyğun çular geri kəndlərinə köçməyi çatdırmamış yaxınlıqdakı dəyə lərdən idilər. Vaxt itirmədən polkovnik Ş. eskadronla birlikdə dəyələri gəzm əyə başladı. Onlar dəyələri zəncirvarı mühasirəyə alıb tatarları tərk-silah edirdi və dəyələrində axtarış aparırdı, an caq qarət olunmuş əşyalardan heç birini tapa bilmirdi. N əhayət dəyələrdən birində yaxasında Georgi lenti asılmış ağ çuxalı alçaqboy, enlikürək bir tatar diqqəti özünə cəlb etdi. Onun boz rəngli gözləri qaşı üstünə qoyulmuş papağın altından tutquncasına baxırdı. Vasyuçenko onu o saat tanıdı. - Bu idi, cənabım, onda boz çuxa geyinmişdi, deyə o polkov niki məlumatlandırdı. Çuxanı axtarmağa başladılar. - Çuxanı axtarmağa dəymir, çünki mən başqa dəyədənəm - dedi qaşqabaqlı tatar. - Onda bizi oraya apar. - «Yaxşı!» Yola düşdük. Bir saat, İki saat, tatar bizi xeyli dolaşdırandan sonra dedi ki, yolu itirib. Dağlıq ovalıqlarda dənizdəki kimi, yolu ulduzlarla müəyyən edirsən. Ancaq hava pis olduqda, payız yağışı yağdıqda neyləmək olar? H ər halda çıxış yolu tapıldı. Tatara naqayka (qırmaq) göstərdilər və o səssizcə yoluna davam etdi. Onun hər iki tərəfində draqun gedirdi. Onlardan biri əlində naqayka tuturdu....Nəhayət tatar bizi hansısa bir dəyənin yanma getirdi. 155 FƏXRİ VALEHOĞLU - Bu səninmi dəyəndir? - Mənimdir. - Sənin adm nədir? - Ö m ər ağa! Polkovnik Ş. onu eskadronun yanında əyləyib zabitlərlə bir likdə dəyəyə yaxınlaşdı. Biz rastımıza gələn ilk tatardan soruşduq: - Bunlar kimin alaçıqlarıdır? - Filan kəsin. - Ö m ər ağ an ı tanıyırsan? - Ö m ər ağ an ı kim tanımır. Onun dəyəsi buradan qırx Verst uzaqlıqda, Yaş dağlar tərəfdədir. Qırx verstlik yolu qayıtmağa ehtiyac yox idi. Ona görə də biz hörmətli ağaya bizi düşərgəmizə aparmağı əm r etdik. Bir sutka ərzində heç yanda dayanmadan, atları yedizdirib-içirmədən 120 verst yol qət etdik və gecəyarısı usanmış halda düşərgəyə qayıt dıq. Buna baxmayaraq artıq bilirdik ki, əlimizdə törədilmiş cina yətin üstünün açılmasına köməklik göstərə biləcək adam var. İstintaq başlandı. Ö m ər ağayla bərabər Əli adında bir uşaq da həbs olundu. O, əfv olunacağına ümid bəsləyərək soyğunda iştirak edən 25 nəfərin adını açıqladı. Əli danışırdı ki, tatarlar böyük miqdarda pulla bir zabitin yolla keçəcəyini eşidib tez bir dəstə yaratdılar. Dağlarda tatar dəstəsinə başçılıq edən Ə h m ə d S u l t a n (Dəmirçihasanlı - F.V.) bu riskli tədbirdə iştirak et məkdən imtina etdi. Onda bizim milisdə xidmət etmiş və türk başıpozuqlanna qarşı mübarizədə göstərdiyi igidliyə görə qızıl medal və Georgi lenti ilə təltif olunmuş Ömər ağa onun yerinə bu dəstənin rəhbəri seçildi. Əli çoban idi. Tatarlar hücuma ge dərkən onun otardığı sürüdən bir neçə qoyun kəsib yedilər, özünü isə özləri ilə apararaq qarət vaxtı atları tutmağa məcbur etdilər. Əli əldə olunan qənimətin bölgüsündə ona heç nə ver məmişdilər deyə onlardan gileylənirdi. O dedi ki, ələ keçirilmiş əşyalar B o rç a lı nahiyəsinin K o sa lı kəndinə aparılıb. ... Əli öz sözlərinin sübutu kimi, hücum zamanı baş verənləri təfərrüatı ilə anlatdı və dağlarda öldürülmüş atın basdırıldığı yeri göstərdi. 156 QARAPAPAQLAR VƏ ONLARIN X IX ƏSR HƏRB TARİXİ Bütün bunları o baş verənlərdən xəbəri olmadığını söyləməyə davam edən Ömər ağanın üzıınə də dedi. İstintaq düz altı il uzandı. Bizim alay Rusiyaya qayıtdı, Ş. öldü, hücumda iştirak edən tatarların hamısı xaricə qaçdı və Öm ər ağa isə bütün baş verənlərə məsuliyyət daşıyan yeganə adam oldu. Onu da deyək ki, Ömər ağanın qarət edilmiş pulları dövlət xəzinəsinə qaytarmaq üçün kifayət qədər varı-halı var idi. Ancaq onun axırı nə oldu? «Allah bilir» - Allah bilir! Bu haqda heç bir məlumatımız yoxdur».1 1854-cü ildə türklər tərəfdə savaşa qatılan Qazax mahalının Q a ra p a p a q kəndinin sakini, tanınmış qaçaq D əli ağa Ə li ağa oğlu müharibədə göstərdiyi igidliyə və rəşadətə görə yüzbaşı rütbəsi alır və medalla tə ltif olunur. Savaş sonrası da türk ordusu sıralarında xidmətini davam etdirən D əli ağa 1858-ci ildə ordu dan 5 aylıq məzuniyyət götürür və asudə vaxtdan istifadə edərək 20 nəfərlik dəstə yığıb qaçaqçılıqla məşğul olur. O, 1858-ci ilin may ayında 9 nəfər silahdaşı ilə birlikdə Qazax mahalına gəlir və 5 iyunda, gecə saat 12-də Kəmərli kəndində İs m a y ıl ağa Y u s i f ağa o ğ lu n u n bir nökərini öldürüb, o birisini isə yarala yaraq qızı Q ız x a n ım ı Türkiyəyə qaçırdır. Bir müddət sonra 20 silahdaşı ilə birlikdə yenidən vətəninə dönən Dəli ağa iyulun 12-den 13-nə keçən gecə Ağstafa və Uzuntala stansiyaları arasında podpolkovnik A.P.Kulqaçovu qarət edib bir ara Borçalı- da gizlənir, sonra isə Türkiyəyə keçir (Qeyd edək ki, Don kazak- larından olan bu Kulqaçov Krım savaşında rusların Qafqaz korpusunda 7 №-li Don süvari-artilleriya batareyası divizyonu- nun komandiri olmuş, Kürəkdərə döyüşündə fərqləndiyinə görə IV dərəcəli «Müqəddəs Georgi» ordeni ilə təltif edilmiş, 1870-ci ildə general-mayor rütbəsi almışdır). Rus hökumətinin türk hökumətinə rəsmi müraciətindən son ra D əli ağa Qarsda həbs olunur. Bunu eşidən İsm ayıl ağa qızı nın arxasınca Qarsa yola düşür və onu geri qaytarır. 1859-cu ildə 1 «В оенн ы й сб о р н и к » m ə c m u ə s i , 1 8 6 4 , X X X V I I I c, s. 4 4 0 - 4 4 2 . 157 Yüklə 144 Kb. Dostları ilə paylaş:
|