FƏXRİ VALEHOĞLV
ve silah ların a sarı q açdılar. V ahim əli furqon səsləri, körpə
ç ığ ırtıları və cam aatın hay-küyü dünyanı başına götürdü.
H ər k ə s Şultsun tap şırd ığ ı v əzifən i d əq iq y erin ə yetirməyə
çalışırdı. Bu q arm aq arışıq lıq d a b ir qadının ayağı pilləkana
ilişdi v ə o, yuxarı m ə rtə b ə d ə n aşağ ıy a yuvarlanaraq ayağı
nı qırdı, başqa b ir qadın isə furqonun altın d a qaldı. Bu
hay-küyün səb ə b lə ri sonradan b əlli oldu. S ən demə, ko-
lonya sak in lərin d ən olan b ir alm anın evinə od düşübmüş,
o, cam aatı k ö m əy ə səslə m ək m əq səd iy lə zən g i vurmağa
başlayıb.
B eş-altı gün sonra, g ecə yenidən zəng səsi dünyanı b a
şına götürdü, alm anlar dərhal furqonlarını çıxarıb g irişlə ri
k ə sd ilər, tü fən g lərin i götürüb sən g ə rə g ird ilər və b ağ ırd ı
lar: « M e h r a l ı Ç atax tə rə fd ə n g əlir» . Bir alm an deyirdi:
«M ən gördüm , to p -tü fən g li qırx adam olardı, özləri də n i
zami ə sg ə rlə rə b ə n zə y ird ilər» . A lm anlar M e h r a l ı n ı n bö
yük qoşunu olub-olm adığını ö y rən m ək m əqsəd iy lə çapar
ların uryadniki Paşanı K ə p ə n ə k ç i tə rə fə göndərdilər. P a
şa atını M aşa v era n ın çalasına tə r ə f çapdı, Ş e y ta n im in yo
xuşuna çathaçatda təp əd ən aşağı boylandı, gördü ki, atlılar
çayı keçir, elə bu zam an onun qulağına atların dəhşətli
ayaq tap p ıltıları və adam səsləri dəydi. Düşündü ki, d e y ə
sən m əni tutm aq istəy irlər, dərhal o, atın başını döndərib
qorxu içində geriyə qaçdı. Ancaq atlıların addım sə slə ri
onun arxasınca gəlirdi. Paşa ürəyi ağzından gəlm iş halda
özünü alm anlara yetirdi və qışqırdı: - G əlirlər!
D oğrudan da heç iki, ya üç dəqiqə keçm əm iş taraphata-
rap d əh şətli ayaq-dırnaq səsləri eşidildi. A lm anlar artıq
çox g ö zləm əd ilər, tü fən g lərin i tuşlayıb atəş açmağa b aşla
dılar. X eyli sonra gö rd ü lər ki, qarşı tə rə f atəşə cavab v e r
mir. A təşi k əsd ilər. S əh ər açıldı, onlar döyüş yerində tü
fən g lə öldürülm üş iki inək gördülər.
Ə hvalat, sən dem ə b elə baş verib. Lök m eşəsindən qa
yıdan alm an K ə p ə n ə k ç i yaxınlığında bir neçə atlı görüb.
O nlar gəlin i ə r evinə atlandıran və m ağarı m üşayiət edən
180
QARAPAPAQLAR VƏ ONLARIN X IX ƏSR HƏRB TARİXİ
tatar atlıları im iş. A lm an bu tatar atlılarını nizam i ə sg ə rlə r
bilib. Paşanın təp ən in üstündən gördüyü süvari ə sg ə rlə r
isə d ə v ələ r imiş. U ryadnik Paşa tə p ə d ə n calaya qaçır.
B əd b əx tlik d ən , calada naxır v ar imiş. V əh şi canavarın hür-
kütdüyü m al-qara P aşanın atının arxasınca kolonyaya sarı
götürülür. Paşa isə düşünür ki, düşm ən onu gördü v ə arxa
sınca gəlir. Sən dem ə qaranlıqda o, var-gücü ilə atını ça
pır, naxır isə tap p atu p la onun arxasınca kolonyaya yax ın la
şır. Paşa d ə h şə t için d ə özünü h ey rətlən m iş alm anların ü s
tü n ə salır, naxır da arxasınca yetişir. Q orxuya düşm üş al
m anlar - «düşm ən hücum edir», - deyə tü fən g atm ağa baş
layırlar. E rtəsi gün is ə ... q ə ləb ə nişanəsi olaraq iki ölü
in ək ta p ırla r...» .1
Türklərin bir-birinin ardınca qazandığı zəfərlərdən sarsılan
ruslar yayın sonlarında cəbhə xəttinə yeni yardımçı bölmələr
gətirirlər. Rus qoşunlarının təzə gələn qüvvələr hesabına çox
möhkəmləndiklərini və gücləndiklərini görən marşal Ə. Muxtar
Paşa sentyabrın əvvəllərində İstanbula, Sultana yazırdı: «Düş
m ən gündən-günə yeni gələn qüvvələrlə möhkəmlənir, tezliklə
beş rusa bir osmanlı gələcək. Mənim fikrimcə, qüvvələrin belə
qeyri-bərabərliyi şəraitində bütün qoşunla Qarsa çəkilmək daha
münasibdir. Orada mövqe tutsaq düşməni qalaya buraxmamaq
mümkündün). Buna cavab olaraq, marşal sultandan son imkanlar
tükənənə qədər Subatanda dözüm gətirmək, rusların bütün hü
cumlarının qarşısını almaq əmrini alır. Əmri yerinə yetirmək
üçün Ə. Muxtar Paşa qeyri-adi tədbirlərə əl atmağa məcbur olur.
Kişmişov yazırdı: «Sentyabrın 5-də xəbər tutduq ki, Muxtar Paşa
Ərdahana iki dəstə göndərib... Bununla yanaşı, biz bildik ki, o,
Dərviş Paşa ilə əlaqəyə girib ondan Batum korpusundan iki ba
talyon ayırıb Ardanuç tərəfdən köməyə gəlməsini, eyni zaman
da Ərdahan yollarında partizan əməliyyatları aparmaq üçün
1 «İveriya» qəzeti, 1877-ci il, 27 oktyabr, № 35, s. 4-5; «Ziya» qəzeti, 2003-
cü il, fevral, s. 5 (V. Hacıların tərcüməsi və təqdimatında).
181
FƏ XRİ VALEHOĞLU
Axalsix qəzasına bir dəstə laz göndərməsini xahiş edib. Oraya
öz süvariləri ilə bərabər M e h r a l ı da göndərilmişdi.
N əticədə D ərviş Paşa Batumdan heç nəyə qadir olmayan
cəmi 200 süvari göndərdi. M e h r a l ı isə Çildir gölünə qədər
gəldi, Axalkalak sərhədində yerləşmiş draqun polklannın eskad-
ronları ilə görüşdən ehtiyat edərək geri döndü. Yolda o, Dala-
v er kəndinə dönərək bizə sadiqliyinə görə keçmiş silahdaşı
M a n - s u r u n evini dağıtdı, M a n su ru n böyük oğlunu və iki qo
humunu öldürdü, arvadını isə əsir alaraq türk düşərgəsinə
apardı».1
21-24 sentyabrda (2-5 oktyabrda) türk qoşunları Kiçik və
Böyük Yahnı dağı ətəklərində düşmənə daha bir sarsıdıcı zərbə
endirir. Yahnılar qələbəsindən, yeni Xalyaz, Zivin və Baş Gə
diklərdən sonra dalbadal qazandıqları dördüncü meydan mühari
bəsindən sonra 1877-ci ilin oktyabr ayı türklər üçün ağır gəlir.
Ruslar 3 (15) oktyabrda Alacadağ yüksəkliklərində qələbə qaza
naraq 6 (18) oktyabrda Qarsı yenidən mühasirəyə alır. Alacadağ
döyüşündə uğradıqları məğlubiyyətdən sonra türk əsgərlərinin
pozulub «Qarsa döndükləri bir zamanda baş komandan Əhməd
Muxtar Paşa heç kəsin gözləmədiyi halda hamıdan geridə qalır.
Düşmənlə onun arası getdikcə qısalır və beş-altı yüz addımlıq
bir m əsafə qalır ki, bu da h ər an komandan paşanın düşmən
əlinə keçə bilməsi, əsir tutulması ehtimalını artırır. Həmin gün
Əhməd Muxtar Paşa şəxsi qulluğundakı altı adamla böyük təhlü
kədən sovuşa bilir. Həmin adamlar aşağıdakılar olur: Arpaçaym
sağındakı Aralıq kəndinin sakinləri, M e h r a lı b ə y könüllü sü
vari alayının cəsur döyüşçüləri Q arapapaq H asan v ə H üseyn
qardaşları, Van sancağının Ağımas kəndindən olan yavər Mus
tafa ağa, iki çavuş xidmətkar».1
2
23 oktyabrda (4 noyabrda) Dəvəboynu yaxınlığında Qazi
Əhməd Muxtar Paşa və Qurd İsmayıl Paşanın birləşmiş qüv
vələri məğlubiyyətə düçar olaraq Ərzuruma çəkilmək zorunda
1 Kişmişov, göstərilən əsəri, s. 311-312.
2 V. Hacılar. Borçalı Mehralı bəy .... s. 122.
182
QARAPAPAQLAR VƏ ONLARIN X IX ƏSR HƏRB TARİXİ
qalırlar. Ərzurum üzərinə yürüyən ruslar türkcə bilən bir neçə
erməni sayəsində 18 oktyabrda (9 noyabrda) şəhər ətrafındakı
strateji Əziziyyə yüksəkliklərini tutur. Ərzurum əhalisi ordu ilə
birləşərək düşməni Əziziyyə təpələrindən geri atır. Bu təpələr
rus ordu bölmələri və onlara kömək edən erməni dəstələrinin
məzarlığına çevrilir.
Oktyabrın əvvəllərində rus başkomandam Aleksandropol, III
Dağıstan və Şürəgəl qeyri-nizami süvari alayı, eləcə də Tionet
sotnyası, kapitan Yelisoidze və praporşik Səm əd ağanın könüllü
atlıları istisna olmaqla geridə qalan digər süvari alaylarının bütün
hamısını ləğv edir.1 Tarixi qaynaqlarda Aleksandropol süvari
qeyri-nizami alayının alay komandiri mayor Yenikolopovun baş-
çılığmdakı iki sotnyasımn, Yelisoidze və Səm əd ağanın könüllü
lərinin Qars yaxınlığında osmanlılarla toqquşduğuna dair məlu
mat var.2 Rusların korpus komandirinin 218 №-li əmrinə əsasən
oktyabr ayının ikinci yarısında Borçalı və Yelizavetpol sotnya-
ları (yüz nəfərlik dəstələri) əsas qüvvələrin tərkibindən xaric
edilir.
1877-ci ilin payızında Qars şəhəri bir ay mühasirədə qalır,
yəni düşmən düz bir ay ərzində şəhərdəki ordunun və əhalinin
şiddətli müqavimətini qıra bilməyir. V. Gippius Qars çevrəsin-
dəki «ilkin manevrlərdə» rusların yüzə yaxın əsgər və «çox
bacarıqlı» bir generallarını itirdiklərini yazırdı. O general Koma-
rovun knyaz Çavçavadze ilə birlikdə Qarsın şəhərətrafı erazile-
riylə qarapapaq yüzlüyünün mühafizəsində tanış olması faktına
da toxunurdu.3
1877-ci il 5 noyabrda rus qoşunları Qarsa həlledici hücuma
keçir. Güclü müqavimətlə qarşılanan rusların yalnız Qanlı isteh
kamları istiqamətində itkiləri 1000-dən çox ölü və yaralı əsgər
dən ibarət olur. Bütün gecə davam edən amansız döyüşlərdən
sonra onlar noyabrın 6-da (noyabrın 18-də) Rusiya çarının qar-
1 Qippius, göstərilən əsəri, s. 373.
2 Война в 1877 и 1878 гг, III с., s. 303.
3 Qippius, gösterilən əsəri, s. 74-75.
183
Dostları ilə paylaş: |