Kirish I. Umumiy qism
partiya qilib joylashtirish 10-15 kundan oshmasligi kerak
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
partiya qilib joylashtirish 10-15 kundan oshmasligi kerak. Urug‗lik paxtani 5 oygacha saqlash mumkin. Urug‗lika ajratilgan paxta g‗aramlarda saqlanganda harorat yuqori bo‗ladi. Faramdagi paxtaning harorati uni g‗aramga joylash paytidagi havo haroratiga bog‗liq bo‗ladi. Masalan, sentabr boshlarida g‗aramlarga joylangan paxtaning harorati keyingi kunlarda joylanganiga nisbatan birmuncha yuqori bo‗ladi., paxtaning namligi 8 % bo‗lganida Toshkent sharoitida g‗aramdagi harorat 30 0 -38 0 S gacha ko‗tariladi. Qishda g‗aramdagi urug‗lik paxtaning harorati meyordan oshmagan holda yuqori bo‗lishi chigitning yaxshi yetilishiga va binobarin uning sifati yaxshilanishiga imkon beradi. Raximov X.R. (1962) ma‘lumotlariga ko‗ra, qulay sharoitda chigitlarning pishib yetilishi tezlashadi. Bunday urug‗lar sog‗lom va baquvvat bo‗lib ko‗karadi. 1.1-jadval Urug‗lik paxtani g‗aramlarda saqlashning chigitning unib chiqishi va hosildorligiga ta‘siri. Saqlash usuli Chigitning unib chiqish quvati,% Unib chiqishi,% Chigitning dala sharoitida unib chiqishi,% Ko‗chat qalinligi, ming/ga Paxta hosili, s/ga Omborda 84-97 91-98 51,1-65,8 75,7-84,3 42,9 Faramda 55 88 42,2 65,9 40,6 Urug‗lik paxtani qabul qilishda paxta tozalash zavodining urug‗lik laboratoriyasi har bir xo‗jalikning topshirgan paxtasidan chigitning pishganligi va unuvchanligini tekshirish maqsadida namunalar oladi. Namunalar urug‗lik paxtaning massasiga qarab har bir partiyadan yoki uning ma‘lum qismidan olinishi mumkin, bunda elita urug‗larning har 15 t sidan, birinchi reproduksiya urug‗laridan har 30 t sidan, ikkinchi reproduksiya urug‗laridan har 60 t sidan, uchinchi va undan keyingi reproduksiya urug‗laridan har 150 t sidan namuna olinadi. Urug‗lik paxtani saqlanadigan har bir omborda yoki buntda joylashtirilgan urug‗lik paxtaning partiyasi va massasi, navi, sanoat navi, reproduksiyasi, nav tozaligi, dala aprobatsiya guruhi, ombor yoki bunt raqami, komplektlashning boshlanishi va oxiri, qo‗l yoki mashina terimi, tovarshunosning familiyasi yozilgan pasport o‗rnatiladi. Urug‗lik paxtani saqlash davrida har 10 kunda uning harorati o‗lchab turiladi. Agar urug‗lik paxta saqlanayotgan g‗aramning 3 metr chuqurligida harorat 300S dan ortiq bo‗lsa, bunday paxta shamollatiladi. Urug‗lik paxta tayyorlov punktidan paxta tozalash zavodlariga maxsus idishlarda tashiladi. Paxta urug‗chiligi bilan shug‗ullanuvchi tashkilotlarning asosiy vazifasi tezpishar, serhosil, to‗qimachilik sanoati talabiga to‗liq javob beradigan, yangi g‗o‗za navlari urug‗ini ko‗paytirish hamda xo‗jaliklarni yuqori sifatli urug‗lik chigit bilan ta‘minlashdan iborat. Paxta urug‗chiligi yagona davlat sistemasiga birlashgan bo‗lib. U seleksiya va urug‗chilik stansiyalari, elita urug‗lik xo‗jaliklari, nav sinash bo‗limlari, paxta tayyorlash punktlari, paxta tozalash zavodlari va urug‗chilik laboratoriyalarida olib boriladigan seleksiya va urug‗chilik ishlarini bir-biriga bog‗laydi. Paxta urug‗chiligi sistemasi quyidagi ishlarni o‗z ichiga oladi; a) yangi nav g‗o‗za urug‗ini dastlabki ko‗paytirish; b) davlat nav sinash va rayonlashtirish ishlarini nazorat qilish; v) elita, I,II va III reproduksiya urug‗lari ishlab chiqarish bo‗yicha elita urug‗chiligini rivojlantirish; g) urug‗lik chigit fondini tayyorlash va xo‗jaliklarni urug‗lik chigit bilan ta‘minlash; d) urug‗lik fondining sifatini tekshirib borish. Seleksiya va tajriba stansiyalarida, ilmiy-tekshirish institutlarida olingan g‗o‗zaning yangi navlari, uni ko‗paytirish uchun xo‗jaliklarda tashkil etilgan elita chigit yetishtiruvchi urug‗lik xo‗jaliklariga beriladi. Bu yerda ko‗rsatgichlari yaxshi chiqqan urug‗lik chigit davlat nav sinash tashkilotlari tomonidan har taraflama sinaladi hamda paxta tolasi va gazlama Markaziy ilmiy tadqiqot instituti (SNIIXBI) ga yuboriladi. Serhosil, tolasining texnologiya xususiyatlari talabga javob beradigan, kasalliklarga chidamli va boshqa agrotexnika ko‗rsatgichlari yaxshi bo‗lgan g‗o‗za navlari rayonlashtiriladi. Rayonlashtirilgan g‗o‗za navlari urug‗chilik xo‗jaliklariga berilib, u yerda elita chigit va reproduksiyalari olinadi. Elita urug‗lik chigiti deb g‗o‗zaning shu naviga oid xususiyatlarga ega bo‗lgan tuplarini yakka-yakka tanlab olish yo‗li bilan chiqarilgan chigitlarga aytiladi. Elita urug‗lik chigitning tozaligi 100%, ya‘ni unga boshqa nav chigiti aralashmagan bo‗lishi kerak. Birinchi reproduksiya chigiti deb elita urug‗lik chigitni ekish natijasida olingan chigitlarga aytiladi. Bu chigitlarning nav tozaligi kamida 99%, ikkinchi reproduksiyaniki-98 %, uchinchi reproduksiyanini esa 96 % bo‗lishi kerak. Nav tozaligi bundan past ko‗rsatkichni bergan dalalardan terilgan paxtalardan urug‗lik chigit tayyorlanmaydi. Urug‗lik chigit yetishtirish ishi umuman quyidagi sxemada bajariladi: Birinchi va ikkinchi yilllari xo‗jaliklarning elita urug‗lik xo‗jaliklarida urug‗lik chigit ekib, elita va birinchi reproduksiya chigitlar olinadi; Uchinchi yili – elita urug‗chilik xo‗jaliklariga yaqin bo‗lgan, unumdor tuproqlar xo‗jaliklariga birinchi reproduksiya urug‗lik chigitni ekib ikkinchi reproduksiya chigitlari olinadi; to‗rtinchi yili –xo‗jalikdagi unumdor tuproqli barcha xujaliklar va shirkat xo‗jaliklarda ikkinchi reproduksiya urug‗lik chigitni ekib, uchinchi reproduksiya urug‗lik chigiti olinadi; Beshinchi yili- paxtakor xo‗jaliklarning hammasi paxta ekib, to‗rtinchi reproduksiya urug‗lik chigit olinadi. Keltirilgan sxemaga muvofiq urug‗lik chigitlarni almashtirib paxta ekish, nav yangilash deb ataladi, rayonlashtirilgan seleksion nav g‗o‗zani boshqa seleksion nav urug‗i bilan almashtirish – nav almashtirish deb ataladi. Urug‗lik paxtaning chigiti qayta ishlash jarayonida mashina va linterlarning qarshiligiga uchraydi. Shu sababli, chigitlar shikastlanishining oldini olish maqsadida urug‗lik paxta birmuncha yengil texnologik rejimda qayta ishlanadi. Urug‗lik paxta arrali mashinada qayta ishlanganda uning ish unumi soatiga 560 kg dan oshmasligi kerak. Chigit umumiy lint chiqishi 5,5 % li arrali linterda ikki marta linterlanadi. Urug‗lik chigit linterlangandan so‗ng SSL-6 markali mashinada ekiladigan va ekilmaydigan guruhga ajratiladi. O‗rta tolali va ingichka tolali chigitlar tuksizlantirilgach, ularni ho‗llab dorilash uchun 20-SX mashinasi, tukli chigitlarni dorilash uchun SP-3M markali mashinalar ishlatiladi. Yuqumsizlantirilgan hamma urug‗lik chigitlar qoplarga solinib urug‗likning pasport ko‗rsatmali yozilgan yorliq ham solinadi va shu xildagi yorliq qopga ham yopishtiriladi. Zavoddan jo‗natilayotganda urug‗lik chigitlardan namuna olinadi va uning sifati oxirgi marta zavod urug‗lik laboratoriyasida tekshirilib ko‗riladi. Ingichka tolali urug‗lik paxtani qayta ishlashda har bir nav uchun alohida texnologik rejim belgilanadi. Urug‗lik chigit omborlarda to‗kilgan hamda qoplangan holda saqlanadi. Jut yoki qog‗oz qoplarga 30-50 kg dan solinadi, qoplar yer osti suvlaridan namlanmasligi uchun tagiga taxta yoki bordon (maxsus taxta taglik)to‗shaladi. Chigit uyumi 3-4 m balandlikda bo‗ladi. Chigitni saqlashda navning toza bo‗lishiga katta ahamiyat beriladi, ularning boshqa navlarga, reproduksiyalarga va guruhlarga aralashib ketishiga yo‗l qo‗yilmaydi. Har bir xonaga navi, reproduksiyasi, guruh nomerlari va boshqalar yozilgan belgilar qo‗yiladi. Bundan tashqari, har bir qopga chigit navi, reproduksiyasi va boshqa ko‗rsatkichlari yozilgan yorliqlar solinadi. Omborlarda saqlanayotgan urug‗lik chigitlar sovuqdan saqlanishi kerak, chunki sovuq havoda urug‗lik chigitning fiziologik yetilishi sekin o‗tadi. Havo quruq va ochiq kelgan kunlarda haftada bir marta omborlar shamollatilib turilishi lozim. Agar chigitlar bostirmalarda saqlanishiga to‗g‗ri kelsa, bunday hollarda bostirmalar ochiq yoki bir tomoni ochiq bo‗ladi. Chigitlarni namdan saqlash maqsadida yomg‗ir va yer osti suvi boshqa tomonga oqib ketishi uchun bostirmaning gir atrofiga ariqchalar ochiladi. Shuningdek, urug‗lik chigit nimiqmasligi uchun bostirma tagi polli yoki asfalt yotqizilgan bo‗lishi kerak. Yog‗ingarchilikda bostirmaning ochiq tomonlari brezent bilan berkitiladi. Bostirmalarda birinchi yili saqlanayotgan chigitga qishki sovuq havo salbiy ta‘sir etadi, bu fiziologik o‗zgarishlarning yaxshi o‗tmasligiga, binobarin, chigitning yetilmay qolishiga olib keladi. Bunday chigitlar ekilganda unib chiqishi sekinlashadi, o‗simlikning o‗sib, rivojlanishi juda sust boradi. Biroq bostirmalarda ikki yil saqlangan chigitning unib chiqishi va o‗simlikning rivojlanishi omborlarda saqlangan chigitga nisbatan ancha yuqori bo‗ladi. Chunki, urug‗lik chigit bostirma tagida ikkinchi yil saqlanganda yozning issiq harorati va bostirmada havoning yaxshi almashinuvi chigitning yaxshi va tez yetilishiga sabab bo‗ladi. Bunda paxta hosili 3,6 % ga ko‗payishi aniqlangan. Urug‗lik chigitlarni binolarda saqlash-yangi hosildan terib olingan urug‗lik chigit dekabr, yanvar, fevral oylarida isitiladigan binolarda, ya‘ni 17-190 S da saqlansa, uning fiziologik yetilishi ancha tezlashadi. Bunday chigitlarning isitilmaydigan skladlarda va ayniqsa bostirmalarda saqlangan chigitlarga nisbatan unib chiqish quvvati va unib chiqish darajasi ancha yuqori bo‗ladi. Masalan, isitiladigan xonada saqlangan chigitning unib chiqish quvvati (21 martdagi hisobda) bahorgi chigit ekish mavsumiga yaqin davrda 98 %, isitilmagan xonada saqlangan chigitniki 91 % va harorat -140S dan 60S issiqqacha bo‗lgan bostirmada saqlangan chigitniki esa 85 % bo‗lgan. Ikkinchi terimdan olingan chigit birinchi terimdagidan kamroq yetilgan bo‗ladi. Shuning uchun bunday chigit isitilgan xonada saqlanganda fiziologik jihatdan ancha yetilib, unib chiqish xususiyati oshadi. Demak, issiq xonalarda saqlangan urug‗lik chigit isitilmaydigan omborlarda, ayniqsa bostirmalarda, saqlangandagiga qaraganda ancha qisqa muddatda yetiladi. 17-190S da saqlangan chigit ekilganda tez unib chiqadi, o‗simlik ancha yaxshi rivojlanadi va ko‗chat qalinligi oshadi. Bu holda hosil 2,3-16,0 % gacha oshadi. Shuning uchun elita va birinchi reproduksiya urug‗lik chigitni isitiladigan binolarda saqlash tavsiya etiladi. Bu esa urug‗lik chigitning sifatini yaxshilaydi va qimmatli urug‗lik materialning ko‗payish koeffitsiyentini oshiradi. Urug‗lik chigitni saqlash muddati-yangi terilgan urug‗lik paxtadan olingan chigit texnik jihatdan pishib yetilgan bo‗lsa-da, hali to‗liq fiziologik pishib yetilmagan bo‗ladi. Shuning uchun ham ko‗pincha yangi paxta hosilidan olingan urug‗lik chigitning unib chiqish quvvati va unib chiqish darajasi past bo‗ladi. Vaqt o‗tishi bilan (chigit saqlash davrida) uning unib chiqish darajasi va unib chiqish quvvati oshib boradi, chigit fiziologik jihatdan pishib yetiladi. Bir yil saqlangan chigitning laboratoriya sharoitida unib chiqish darajasi yuqori bo‗lishiga qaramay, ular oddiy sharoitda (ombor va ayniqsa bostirmalarda) saqlanganda bahorgi ekish mavsumiga qadar yaxshi yetila olmaydi. Natijada urug‗lik chigit bir yil saqlanganda fiziologik pishib yetilmagan bo‗ladi. Chigitni past harorat (15-170S) da tahlil qilib ko‗rilganda, ikki yil saqlangan chigitning unib chiqish darajasi bir yil saqlangan chigitnikiga nisbatan ancha oshganligi va uning tez o‗sishi aniqlangan. Ikki yil saqlangan chigit ekilganda g‗o‗za qalin o‗sadi, hosil esa gektariga 2,3- 6,0 sentner oshadi. Bir yil saqlanganda chigitning yetilish jarayoni to‗la tugallanmaganligi sababli uni ikki yil saqlangandan so‗ng ekilganda hosi sezilarli oshganligi aniqlangan. Demak, chigitning fiziologik yetilishi ikki yil saqlangandan so‗ng, ya‘ni yozgi issiq haroratning ta‘siri natijasida to‗liq tugallanadi. Axmedov A. A. (2002) ning aytishicha namuna tanlash uchun odatda, doimiy usti yopiq ayvon jihozlanib, unda paxta namligi va iflosligini aniqlash uchun paxta namunalari solingan bankalarni quyosh nuri, chang va yog‗ingarchilikdan saqlaydigan joy tanlanadi. Paxtaning sifat ko‗rsatgichlarini aniqlash uchun keltirilgan paxta to‗dasining turli joylaridagi istalgan nuqtalardan olingan namuna turkumi tuziladi. Mutaxassislarning tavsiyalariga ko‗ra, bir yil saqlangan chigitning yetilishi to‗liq tugallanmaganligini, shunga ko‗ra unib chiqish darajasi yuqori bo‗lgan ikki yil saqlangan chigitni ekish yaxshi natija berishi aniqlangan. 1.2-jadval Saqlash sharoiti va muddatining chigitning unib chiqishi, ko‗chat qalinligi va paxta hosildorligiga ta‘siri V ar ia nt U rug‗ li k chi gi t sa ql an gan joy Birinchi yil saqlangan Ikkinchi yil saqlangan Bir yil saqlanganga nisbatan farqi,% 15-170S da chigitning unib chiqishi Ko‗cha t qalinlig i, ming tup/ga Hosild orlik, s/ga 15-170S da chigitning unib chiqishi Ko‗chat qalinligi, ming tup/ga Hosildorlik , s/ga Unib chiqishi Paxta hosili 1 G‗aram Ombor 73 95 66,3 68,0 39,8 40,7 89 98 76,6 84,1 42,1 44,8 +16 +3 +5,8 +10,0 2 G‗aram Ombor 94 96 62,9 63,4 25,7 29,8 96 96 71,9 71,9 29,1 30,2 +2 +0 +13,2 +13,0 Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|