•
Bläsing, Sokakta Aldım
Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane
•
38
•
bilig
KIŞ 2012 / SAYI 60
büyük zarar vermektedir. Sokmasıyla birlikte vücuda tehlikeli ve ölümcül
mikroplar bulaştırmaktadır. Bu yüzden tahtakurusugiller vb. bayağı korku-
lur bir şeydi. Hastalık ve ölüm getirebilen böylesi bir böcek çeşidi
Alectoro-
bius tholozani’dir. Bu şeytanı burada hikaye etmem gerekmez, bunu daha
önce Movassaghi çok ilginç ve ayrıntılı makalesinde yaptı (2001).
Schweinitz 1910 yılında yayımlanan gezi notlarında (127-128) şu ilginç ve
fevkalade dehşetli hikâyeyi aktarmaktadır: “Eski zamanlarda Buhara’da bir
zindan varmış, içindeki esirleri işkence etmek üzere orada tahtakuruları yetişti-
rilip zavallı mahkûmların yanına bırakılmış”. Eğer bu korkunç rapor doğruysa
tıpkı pirana balıkları gibi tahtakurusu orduları tutuklulara saldırıp kan eme
eme onlara en ıstıraplı şekilde can verdirmiştir.
73
Diğer bir şark seyyahı olan
Schuyler’se gezi notlarında (1876)
74
ilk bakışta inanılmaz, ama hakikaten
olağanüstü mühim olan şu bilgiyi vermektedir: “Pire, bit gibi
dünyaca bilinen
haşerat türleri tüm Orta Asya’da fevkalade yaygındır. Fakat, ne tuhaf ki, Rus-
ların gelişine dek tahtakurusu orada hiç bilinmemekteydi. Taşkent ve bütün
menzil duraklarında şimdi çok yaygındır, ama Buhara ile Kokand’da henüz
bilinmez”.
75
Bence tam güvenilir bu verileri dikkate alınca, tahtakurusu konu-
suna dair (1) al-Kāşġarī’nin
al-baqq, yani tahtakurusundan bahsetmemesi
76
ve
(2) tahtakurusu isimlerinin Türkçede geç ortaya çıkması gibi karanlık noktalar
aydınlanmaya başlar. Bence bu Türklerin Batı Asya, Orta Doğu ve Akdeniz
topraklarına açılmadan önce
Cimex lectularius türünü büyük olasılıkla pek
bilmediklerini gösterir. Cimex lectularius mutedil iklim şartlarını
tercih eden
bir böcektir. Bu nedenle buna örneğin Karadeniz bölgesi çok uygundur. Tür-
kistan’daki çöl ve dağlar, havası genellikle kuru olduğundan müsait yaşam
şartlarını sağlamamaktadır. Akdeniz bölgesinde Cimex lectularius da Eskiçağ-
dan beri iyi bilinmektedir ve Roma zamanında Caesar’ın lejonlarıla Kuzey
Avrupa’ya gelmiştir. Fakat Cimex lectularius’un ne zaman ve nasıl Orta As-
ya’ya vardığı daha tam belli değildir. Bu ilginç sorunun aydınlatılması için
mutlaka değişik yönlerden kapsamlı araştırmaların yapılması gerekir.
Xatınıŋ bĕtlĕ baş bulsa, öyĕŋ qandala bulır (Tatar halkının atasözü) “Kadı-
nın başı bitli olursa, evinde
qandala [da] olur” (İsänbät 1959: no. 3556),
yani
pislik demek tahtakurusu demek, tahtakurusu demek pislik demek diye
düşünürseniz, yine yanılıyorsunuz. Pire, bit gibi böceklerden farklı olarak
tahtakurusunun pislik ile aslında alakası yoktur, çünkü
ab-ı hayat’ı yalnız-
ca kandır. Bu nedenle buna ekseriyetle sıcakkanlı hayvanların ve insanların
oldukları yerlerde -pis olsun, temiz olsun, fark etmez- rast geliriz. Konakçı
kanının donmasını önlemek üzere tahtakurusu
iğne şeklindeki hortumunu
•
Bläsing, Sokakta Aldım Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane
•
39
•
KIŞ 2012 / SAYI 60
bilig
cilde soktuktan hemen sonra taze yaraya tükürüğünden zerk edip ortalama
5-10 dakika doya doya kan emer.
Böylesine edepsiz bir böcek olmakla birlikte “alçacık boylu Hasan
Ali’miz
77
edebî dünyanın kağıt beyazı üzerindeki siyah satırlarına sürüne-
rek kendine uygun bir-iki minder aralığı bulmayı becerdi. Fakat “ağşam
olunca” Anadolu türkülerine nasıl karıştığını bir dinleyin!
Tahtakurusu Türküsü
Ağşam olunca kederim artar
Zalım tahtakurusu ettiğin yeter
Ufacık iğnesi zehirden beter
Usandım elinden tahtakurusu
Varamam yatağa canım sıkılır
Ne kadar teklifsiz gelir sokulur
Yukarıdan aşşağı tek tek dökülür
Yaktın vücudumu tahtakurusu
Sarılmış boynuma hakkını ister
Şaşırdım Allahım yolumu göster
Ufacık yavruların koynumda besler
Usandım elinden tahtakurusu
Alacağı var gibi sıkı sarılır
Elimi değersem karnı yarılır
Yatağa geç varsam bana darılır
Şaşırdım elinden tahtakurusu
Her koğuşta elli altmış kişi var
Her biriyle ayrı ayrı işi var
İnci gibi kırılası dişi var
Usandım elinden tahtakurusu
Vücudum da yara oldu sızılar
Günde de bin tane yavru kuzular
Hiç birini tutamaz avcı tazılar
Bulamadım çaresini tahtakurusu
Tam akşam olunca kederim artar
Tuhtakurusu ettiğin yeter
Ufacık iğnesi hançerden beter
Usandım elinden tahtakurusu
•
Bläsing, Sokakta Aldım Bir Tane, Evde Oldu Bin Tane
•
40
•
bilig
KIŞ 2012 / SAYI 60
Bu da bir böcüktür yuvasız gezer
Deve gaterini yasdığa dizer
Bunların elinden kim olsa bezer
Bitirdin bizleri tahtakurusu
Zehire boyanmış sivri iğnesi
Günde onbeş yavru yapar annesi
Gözümü yumunca yürür hepisi
Aldattın bizleri tahtakurusu
Besteci/Derleyen: Cemal Pakne
Kayseri, Develi yöresine ait türkü
(Özbek 1975: 340-341)
78.
.
Dur, dur, bu kadar tahtakurusu artık yetti! Ama şunu da asla unutmayalım
Aç qandala açı tĕşlär ve ne yazık ki,
Qandala
ɣ
a daru yuq! Tabiattaki düş-
manları da azdır, sadece
Qırmıska qandalanı qırır (İsänbät 1959: no. 3537,
3538, 3569).
Yetti, bitti!
Açıklamalar
1
•kandalay: İzmir; Manisa; Kırım göçmenleri–Bursa; Eyüp–İstanbul
• kandalayan: İstan-
bul • kandağay: Başhöyük–
Kadınhanı-Konya •
kandalar: Haşhaşı–Erzincan (DS 2620b).
2
Almanca
(Bett-)Wanze, İngilizce
Bedbug, Fransızca
Punaise; Familyası: Tahtakurusugiller
(Cimicidae).
3
Rengi de bilmecelik oldu, krş.:
Benim bir kuşum var kahverengi / kahvelerde çalar cengi /
bekle kuşum bekle, yaz gelecek / sana da bir pay gelecek. - Tahtakurusu (Başgöz & Tietze
1973: no. 57.2).
4
Ama kendine göre!
Qandala da üz balasına: - tätiyĕm, sin bik xuš islĕ digän, di (Tatar
atasözü) “
Qandala da yavrusuna: ‘Güzelim, sen çok hoş kokulusun’, demiş, derler”
(İsänba
̈t 1959, no. 3542). Pis koku bir feromondan gelmektedir. Tehdit edildiğinde tah-
takurusu tehlike işareti olarak bu feromonu bırakınca diğerleri kaçıp saklanmaktadır.
5
Cimex lectularius’a dair daha ayrıntılı bilgi için bk. Levinson & Levinson 2004.
6
Ağızlardan: (
Iğdır-Kars; Yozgat)
tahdabiti (DS 4732a; Gemalmaz 1978: 298).
7
•
tahtakehlesi: Afşar, Pazarören
Pınarbaşı-Kayseri •
beşik biti:
Senirkent-Isparta •
görük:
Samsun •
görüt: Sinop; Samsun; Erzurum •
karut: Samsun;
Lâdik-Samsun •
karot: Bağlıca–
Ardanuç-Artvin •
korda: Rize (DS 4732a, 643a, 2162b, 2164a, 2672a, 2667a, 2924b).
8
Krş. (Konya)
ıvacık “tahtakurusu yavrusu” (DS 2497b), eğer bu yavru yumurtadan yeni
çıkmış bir yavru olursa, böylesi yorum mümkündür: “- Rum. (Kapadokya) “
βὸ (“- ᾠὸν)
“yumurta” (Andriotis 1974: no. 6695) + Tü.
-cık eki.