Kompozisiya va shakllantirishning kompozision turlari

2.6 Kashtanlar turkumi-Castanea

Turkumning vakillari katta daraxt bo’lib, bo’yi 40 m ga yetadi. Tanasi kam shoxlangan, po’stlog’i qalin, bo’yiga yorilgan, qo’ng’ir-jigar rangda. Turkumning 14 ta turi bo’lib, ekiladigan kashtan (C.sativa) nomli turi diqqatga sazovordir. Uning bo’yi 30 m ga, diametri 1,5-2 m ga yetadi, shox-shabbasi keng, yoyiq. Novdalari qirrali, avval tukli, yashil-qizg’ish rangli, so’ng qing’ir-qizg’ish rangga kiradi, barglari spiral shaklda joylashadi, kuzda to’kilib ketadi. Bandi kalta, barg plastinkasi keng lansesimon, dag’al, chetlari yirik tishchali, pasimon tomirli. YOn bargchalari ingichka, cho’zinchoq bo’lib, tez to’kilib ketadi. Barglari to’liq yozilib bo’lganda (yozning o’rtalarida may-iyun oylarida) gullaydi.

Gullari yig’ilib, 35 sm uzunlikda bo’lgan boshoq hosil qiladi. Bu boshoqda ham yerkak, ham urg’ochi yoki faqat yerkak gullari rivojlanishi mumkin. Kashtan odatda bir uyli o’simlik bo’lsa-da, ikki uyli tuplari ham uchraydi, bu paytda birida faqat yerkak, ikkinchisidan urg’ochi gullar bo’ladi. Kashtanning gullari shamol vositasida va hasharotlar yordamida changlanadi. Urg’ochi gullari 1-3 tadan bo’lib, joylashadi. Ular to’rt o’rama ichida yashirin yotadi, gullash paytida yesa faqat tumshuqchasi va qisman gulqo’rg’oni ko’rinib turadi. Nektarli o’simlik.

Mevasi oktyabr oyining boshlarida yetiladi va noyabr oyi davomida yerga to’kiladi. Bu vaqtda qattiq tikanli sharsimon o’ramasi 4 qismga ajraladi. O’rama ichida 1 tadan 3 tagacha yong’oq (kashtan) bo’ladi. Mevasi yupqa yog’ochlangan, dag’al, jigar rangda, yaltiroq, tub qismida rangli dog’i bor. YOng’og’i sharsimon tuxumsimon bo’lib, yonidan yezik. Urug’i yendospermasiz, yembrioni oq-sariq rangda, urug’ pallasi seret, plastik moddasi juda ko’p.

Kashtan yosh vaqtida tez o’sadi. Ildizi o’q ildiz bo’lib, yerga chuqur kirib boradi. To’nkasidan ko’karadi, ko’p yil yashaydi, 1000-3000 yil tuplari bor. U Zakavkazening g’arbiy rayonidagi o’rmonzorlarda, Kichik Osiyoning shimoliy qismida va O’rtayer dengizi rayonlarida tarqalgan. Shimoliy Kavkazning tog’ qiyaliklarida, Oqdaryo vodiysida o’rmonzorlar hosil qiladi. U nihoyatda yorug’sevar va issiqsevar daraxt.

Kavkazda kashtanning mevasi yig’ib olinadi, qaynatib yoki qovurib iste’mol qilinadi. Tarkibida kraxmal va yog’ moddalari, vitamin ko’p bo’lib, juda foydali oziq hisoblanadi. Undan konditer mahsulotida foydalaniladi. Kashtanning ekiladigan navlari juda ko’p bo’lib, ular mevasining yetilish muddati, yirik-maydaligi, tarkibidagi qand va kraxmal miqdoriga ko’ra bir-biridan farq qiladi.

Kashtanning yog’ochi to’q jigar rangda, o’zakli bo’lib, fizikaviy mexanikaviy xossalari juda yaxshi. Undan qurilish ishlarida, duradgorlikda, mebel va bochka yasashda foydalaniladi. Kashtanning yog’ochida, po’stlog’ida, barglarida va o’ramasida ko’p miqdorda (10-16%) oshlovchi va bo’yoq moddalar bor. Sovuqqa chidamsiz. Kiyevda kashtan sovuqdan zararlanadi, lekin 80 yoshli tuplari bor.

Kashtanning ikkinchi turi tishchali kashtan (C.dentata) Shimoliy Amerikada tarqalgan bo’lib, o’zining tuksiz bargi va shirali mevasi bilan oldingi turidan farq qiladi. Tishchali kashtan Poltava, Xarkov va Orlov viloyatlarida parklarda o’sadi. C.Pumila nomli turi Shimoliy Amerikadan kelib chiqqan. Bular Botanika bog’ida o’stirilmoqda, havoning issiq va quruq bo’lishidan ancha zararlanmoqda.

O’zbekistonda Soxta kashtan keng tarqalgan. Vatani – Bolqon yarim oroli. Daraxti balandligi 25-30 m, quyuq, keng yoyiq tuxumsimon shaklda o’sadi. Aprel-may oylarida, barg yozganidan keyin gullaydi. Mevasi sentayabrda pishib yetiladi.

Avvaliga sekin o’sadi. Nihollari birinchi yili 10-15 sm balandlikka yetadi, 3-5 yoshdan boshlab o’sishi tezlashadi va 5 yoshligida 1,5-2,3 m gacha yetadi.

Sovuqqa va soya sharoitga chidamli. YAxshi ri vojlanishi uchun tuproqda yetarli darajada nam bo’lishi lozim. Sho’r tuproqlarda yomon o’sadi. Janubiy xududlarda quruq shamollarga ta’sirchan, yoz davrida barglari qurib, muddatidan oldin to’kilib ketishi mumkin. Rayonlashtirish vaqtida bunga ye’tibor qaratilishi lozim. Bir va ikki yillik nihollari quyosh nurining tik tushishiga o’ta ta’sirchan. Shahar sharoitiga chidamli, ammo sanoat xududlarida tutun va gazdan tez zararlanadi.

Soxta kashtan uzoq yashaydigan daraxtlar sirasiga kirib, qulay sharoitda 200-300 yoshgacha o’sadi. Bizning sharoitda zararkunandalardan deyarli zaralanmaydi, kata yoshligida ham ko’chirib o’tqazilishga chidamli.

Yog’ochidan yengil faner, vino bochkasi, turli buyumlar yasaladi va mebel sanoatida keng foydalaniladi. Ko’cha, sayrgoh, bog’larga yekish uchun juda mos keladi. Darax chiroyi ko’kalamzor yalanglikda, yakka holda ekilganda yana ham ochiladi.

Manzarali bog’dorchilikda Soxta kashtanning sharsimon, piramidasimon, ustunsimon, tanasi oq-sarg’ish, pushti qizil, ba’zi hollarda oq-qora va tillarang guli xillari yaratilgan.

Gullarining tarkibida nektarii ko’pligi sababligi asalarilar ko’p qo’nadi. Mevasining qobig’i va po’stlog’ida oshlovchi moddalar ko’p. Urug’ida ko’p miqdorda texnik kraxmal mavjud.

Soxta kashtan – qimmatbaho dorivor daraxt. Farmasevtika sanoatida uning urug’i, po’stlog’i, bargi va ugllari har xilo tabiiy dorilar ishlab chiqarishda xom-ashyo sifatida ishlatiladi.