Korxona foydasining taqsimlanishi va ishlatilishi

3.Korxona foydasi va uning taqsimlanishi
Korxonalarning faoliyatiga baho berishda sotilgan mahsulotlarning hajmi, ularga qilingan sarf-harajatlar va foyda tushunchalaridan keng foydalaniladi. Korxonalarda tovar va xizmatlarni sotishdan olingan mablag‘lar, ularning pul tushumlari yoki pul daromadlari deyiladi. Korxona, pul daromadlaridan sarflangan barcha xarajatlar chiqarib tashlangandan keyin qolgan qismi foyda deb yuritiladi. Ayrim adabiyotlarda bu iqtisodiy foyda deb ham yuritiladi.
Tovar va xizmatlar sotilganda ularning umumiy qiymati pul daromadlariga, undagi qo‘shimcha qiymat esa foydaga aylanadi. Bundan ko‘rinib turibdiki foydaning haqiqiy manbai qo‘shimcha mahsulot yoki qo‘shimcha qiymatdir. Lekin shu narsani aytish lozimki butun jamiyatda ba’zan alohida olingan bir mamlakatda foyda massasi bilan qo‘shimcha qiymat massasi miqdor jihatdan bir-biriga teng bo‘lishi mumkin. Lekin alohida olingan korxonalarda va tarmoqlarda yaratilgan qo‘shimcha mahsulot olingan foyda miqdoran teng bo‘lmasligi mumkin. Chunki talab va taklif nisbatlarining va baho mexanizmining o‘zgarishi ta’sirida bir tarmoqda yoki bir guruh korxonalarda yaratilgan qo‘shimcha mahsulotlar boshqa korxona va tarmoqlarga foyda shaklida o‘tib ketadi.
Korxonaning umumiy foydasidan budjetga (asosan soliq to‘lovlari) banklarga (olingan ssuda uchun foiz) to‘lovlar va boshqa majburiyatlar chiqarib tashlansa korxona sof foydasi qoladi.
Buxgalteriya foydasi sotilgan mahsulot uchun tushgan umumiy pul summasidan ishlab chiqarishning tashqi xarajatlari chiqarib tashlanishi natijasida hosil qilinadi. Shu sababli buxgalteriya foydasi iqtisodiy foydadan ichki xarajatlar miqdoriga ko‘proqdir. Bunda ichki xarajatlar har doim o‘z ichiga normal foydani ham oladi.
Korxona foydasining mutloq miqdori uning massasini tashkil qiladi. Foyda massasining ishlab chiqarish xarajatlariga nisbati va uning foizda ifodalanishi foyda normasi deyiladi.
Amaliyotda foyda normasini hisoblashning ikki variantidan foydalaniladi. Bular foydaning joriy sarflarga-korxona xarajatlariga yoki avanslangan mablag‘larga (asosiy va aylanma kapital) nisbatidir.
Bular quyidagicha aniqlanadi:
1. R'=(P/W)*100
bu yerda: R' – foyda normasi; P – foyda massasi; W – iqtisodiy yoki ishlab chiqarish xarajatlari;
2. R'=(P/Kavans)*100
bu yerda: R' –foyda normasi; P –foyda massasi; Kavans (Asosiy kapital+Aylanma kapital) –korxona avanslangan mablag‘lari yoki asosiy va aylanma kapitalning o‘rtacha yillik qiymati.
Foyda normasi ishlab chiqarilayotgan mahsulot hajmiga to‘g‘ri mutanosib hamda foydalanilgan avanslangan mablag‘lar qiymatiga teskari mutanosibdir. Shu tufayli foyda normasi korxona ish samaradorligini integral ko‘rsatkichi hisoblanadi.
Foydaning o‘sishiga, chiqarilayotgan mahsulot umumiy hajmi o‘zgarmagan holda ikki yo‘l bilan: yoki ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish hisobiga, yoki bahoni oshirish hisobiga erishish mumkin. Bahoning o‘sishi ba’zi iqtisodchilarning foyda normasi ko‘rsatgichini bartaraf etib bo‘lmaydigan qusurga ega bo‘lgan va shu sababli samaradorlikni o‘lchash uchun mutlaqo yaroqsiz ko‘rsatgich sifatida tanqid qilishlariga sabab bo‘ldi.
2000 yilda Respublikamizda faoliyat ko‘rsatib kelgan 169 ming korxonalar yil yakuni bo‘yicha 307,6 mlrd. so‘m foyda olgan bo‘lsa, ulardan 139 korxona 24,7 mlrd. so‘mlik zarar ko‘rgan.
Butun olingan foydaning 35 foizi sanoat, 20,3 foizi transport, 11,1 foizi savdo va umumiy ovqatlanish va 5,2 foizi qurilish korxonalari ulushiga to‘g‘ri kelgan .
Korxonaning faoliyatiga iqtisodiy maqsadga muvofiqligi va uning ishlab chiqarish va iqtisodiy va moliyaviy faoliyatining samaradorligi mutlaq va nisbiy ko'rsatkichlar yordamida baholanishi mumkin. Birinchisi - bu balans varaqasi uning shakllanishi va korxonaning sof foydasi elementlari, ikkinchisining rentabellik ko'rsatkichlari.
Iqtisodiy tahlil, oldingi rejalashtirish va prognozlash ishlarining eng muhim bosqichi hisoblanadi moliyaviy manbalar Korxonalar, samarali foydalanish. Tahlil natijalari korxonaning menejment darajasida boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun asos bo'lib, moliyaviy menejerlar ishi uchun manba hisoblanadi.
Moliyaviy natijalar tahlil qilish vazifalari quyidagilardan iborat:
- muvozanat dinamikasini va sof foyda ko'rsatkichlarini baholash;
- yuk tashish foydasini shakllantirish elementlarini komponentlarni o'rganish;
- foyda keltiradigan omillarning ta'sirini aniqlash va o'lchash;
- rentabellik ko'rsatkichlarini tahlil qilish;
- daromad o'sish zaxiralarining aniqlanishi va ularni aniqlash, ularni safarbar qilish usullari.
Keyingi bosqich - foydani rejalashtirish va boshqa moliyaviy natijalar, xulosalarni hisobga olgan holda iqtisodiy tahlil. Rejalashtirishda asosiy maqsad - daromadni maksimal darajada oshiradigan daromadni maksimal darajada oshirishga imkon beradi. Sof foyda miqdoridan o'tish muhimdir. Korxonaning sof foydasini oshirish vazifasi amaldagi qonunchilik va noinobiy to'lovlarning oldini olish bo'yicha soliq miqdorini optimallashtirish bilan chambarchas bog'liqdir.
Tarqatish ob'ekti korxonaning balansining balanasidir. Uning taqsimlanishi davrida byudjetda va korxonada foydalanishdan foydalanish bo'yicha foyda yo'nalishi deb tushuniladi. Foydalarni qonuniy taqsimlash uning qismida soliq va boshqa majburiy to'lovlar shaklida turli darajadagi byudjetlarga kiradigan qismida tartibga solinadi. Korxona ixtiyorida qolgan daromad daromadlaridan foydalangan daromaddan foydalanganlikni aniqlash korxona tarkibiga kiradi.
Balans balansi - savdo, ishlar va xizmatlardan kelgan foyda to'plami, boshqa savdo va injinirmaydigan operatsiyalardan olinadigan daromadlardan olingan foyda.
Sof foyda - bu tegishli soliqlarni to'lagandan keyin korxona ixtiyorida, ulardan foyda hisoblanadi. Ushbu qoldiq bizga korxonaning vazifalarini hal qilishga imkon beradi va uni hech qanday tartibga solishsiz ishlatadi.
Maqsadlar, korxonalar ishlab chiqarishning qo'shimcha manbalariga kiritilmagan qo'shimcha xarajatlarning qo'shimcha manbalari sifatida ishlatiladigan mablag'lar va zaxiralar yaratishi mumkin.
Agar kompaniya mablag ' yaratmasa, unda ushbu xarajatlar daromadlardan foydalangani kabi aks ettiriladi.
Garchi foyda olingan foydani qat'iy boshqarish bo'lmasa ham, undan foydalanishning uchta asosiy yo'nalishini ajratadi:
1. Maxsus fondlar va zaxiralarni yaratish:
* Umumiy jamg'arma;
* Iste'mol fondi;
* Qisqartirish yoki sug'urta fondi.
Umumiy fond - uning shakllanishining asosiy manbai foyda, ammo boshqa manbalardan foydalanish mumkin:
- bepul mablag 'qabul qilindi;
- byudjet mablag'lari (har qanday daraja);
- Oliy tashkilotlar va ko'ngilli birlashmalarning markazlashtirilgan jamg'armalari (birinchi bo'lib davlat korxonalarining xarakterlidir; korxonalar uyushmalarining o'ziga xos doirasi - bu o'z bozor segmentini himoya qilishdir).
Fondlash fondidan foydalanishning asosiy yo'nalishlari:
- asosiy vositalarni sotib olish va qurish (ishlab chiqarish va unumli bo'lmagan maqsadlarda);
- ilmiy va rivojlanish ishlarini moliyalashtirish;
- kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash;
- kreditlar bo'yicha qonun hujjatlarida belgilangan miqdorda kreditlar bo'yicha foizlarni to'lash.

XULOSA
Mamlakatimiz taraqqiyotining ijtimoiy yo‘naltirilgan bozori iqtisodiyoti yo‘lining tanlanishi xo‘jalik yuritish shakllarining xilma-xilligi hamda tadbirkorlik faoliyatini kuchayishini taqozo etadi. Bu xol respublikamizda ishlab chiqarish va noishlab chiqarish, sanoat va qishloq xo‘jaligi korxonalari faoliyatining shakllanishi, xo‘jalik yuritishi va ishlab chikarishni tashkil etishning turli – tuman yangi shakllarini tashkil topishiga va o‘z faoliyatini yuksaltirib borishiga olib kelmokda. Bugungi ishlab chiqarish va noishlabchiqarish korxonalarining kundagi eng asosiy muammolardan biri ishlab chiqarish va rejalashtirish bilan bog‘liq muammolarni bartaraf etishni orqali ishlab chiqrish samaradorligini oshirishdan iborat.
O‘zbekiston iqtisodiy tizimi transformatsiyasi raqobatchilik muhitida bozorning mutanosib talablariga ko‘ra tub iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish va xo‘jalik yuritishning yangi ishtirokchilarining (sub’ektlarining) shakllanishiga sabab bo‘ldi. Ular faoliyatini samarali tashkil etish bugungi kuning eng dolzarb iqtisodiy masalalaridan biri milliy iqtisodiyotni modernizatsiyalash jarayonini jadallashuviga xizmat qiladi. Bu boradagi vazifalarni hal etishda, mavjud ishlab chiqarish sub’ektlarini xususiylashtirish va qayta tashkil etish, shuningdek, nodavlat va yuridik tashkilotlar ulushlari ishtirok etgan kichik va o‘rta firmalarni kiritish lozim.
O‘zbekistonda korxonalar faoliyatini shakllanishi va rivojlanishi ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotining milliy modeli xususiyatlari, xalqimizning o‘ziga xos an’analari, iqtisodiy ko‘nikmalari bilan ham ifodalanadiki, qator ilmiy tadqiqotlarda bu narsa ahamiyatdan chetda qolgani holda, muammo boshqa davlatlar tajribasiga asoslangan ravishda hal etiladi. Bu esa kelajakda korxonalar foydasini shakllanishi va uning taqsimlanishi bilan bog‘liq mummolarni bartaraf etishni taqozo etadi. Shunday ekan, ushbu ishda yuqoridagi masalarga xususiy va umumiy yondashgan tarzda, fikr va mulohazalar keltirilgan va ilgari surilgan.
Ma’lumki, deyarli hamma holllarda natijaning nechog‘lik samara berishi ko‘p jihatdan ushbu korxonada rejalashtirish hamda uning tashkil etilish shakliga chambarchas bog‘liq bo‘ladi.
Zamonaviy bozor iqtisodiyoti sharoitida Respublikada amalga oshirilayotgan iqtisodiy siyosat erkin bozor, pul munosabatlariga asoslangan, iqtisodiy tizim va huquqiy demokratik davlat barpo etishga qaratilgan. Bunday maqsadni amalga oshirishda albatta, korxonalar foydasini taqsimlash bilan bog‘liq munosabatlarni rejalashtirish va boshqaruv tizimida tig‘izliklar yuzaga kelishi, bunday tig‘izlikni bartaraf etishda mavjud usullar bilan birga yangi va zamonaviy rejalashtirish tizimini shakllantirish maqsadga muvofiq.