Korxona pul oqimlarini operativ rejalashtirish jarayonida foydalaniladigan

ta’minlanganlik
prinsipiga ham e’tibor talab etiladi.
Toʻlovlilik 
prinsipi taqdim etilgan mablagʻlardan foydalanish huquqi uchun 
qarz oluvchining kreditorga foiz toʻlash majburiyatini oʻzida aks ettiradi. Qarz 
mablagʻlari boʻyicha foiz stavkasi pul mablagʻlarining miqdori va foydalanish 
muddatiga, risklilik va likvidlilik darajasiga va kreditor tomonidan qoʻyiladigan 
boshqa talablarga bogʻliq holda belgilanadi. 
Muddatlilik 
prinsipi berilgan qarz mablagʻining aniq vaqt oraligʻidan soʻng 
kreditorga qaytarilishi bilan tavsiflanadi. 
Yuqorida keltirilgan prinsiplarga qoʻshimcha tarzda ba’zi qarz mablagʻlari 
shakllari beriladigan mablagʻ va unga mos foiz toʻlovlarining 
ta’minlanganligi
asosida ham koʻrib chiqiladi. Bunga bank kreditlarini misol sifatida keltirishimiz 
mumkin. 
Umumiy holda qarz mablagʻlari hisobiga moliyalashtirish jalb qilish shaklidan 
qat’iy nazar quyidagi afzalliklarga ega: 
- qat’iy belgilangan qiymat va muddat pul oqimlarini rejalashtirishda aniqlikni 
ta’minlashga xizmat qiladi; 

---

142 
- foydalanganlik uchun toʻlov miqdori firma daromadiga bogʻliq emas, ya’ni 
mulkdorlar buyrugʻi asosida daromadning oʻsish holatlarida qoʻshimcha daromadni 
saqlash imkonini beradi; 
- moliyaviy richagdan foydalanish hisobiga xususiy kapital rentabelligini 
oshirish imkoniyatini yaratadi; 
- foydalanganlik uchun toʻlov foyda soligʻi bazasidan chegiriladi va natijada 
jalb qilingan kapital qiymatini pasaytiradi; 
- boshqaruv huquqini olish va moliyaviy-xoʻjalik faoliyatiga aralashishni 
nazarda tutmaydi. 
Qarz mablagʻlari hisobiga moliyalashtirishning umumiy kamchiliklari sifatida 
quyidagilarni keltirish mumkin: 
- belgilangan foiz miqdori va asosiy qarz summasini qoplashning majburiyligi 
moliyaviy natijalarga bogʻliq emas; 
- moliyaviy riskning ortishi; 
- firma moliyaviy siyosatiga ta’sir etishi mumkin boʻlgan chegaralovchi 
shartlarning yuzaga kelishi (masalan, dividend toʻlash, boshqa qarz mablagʻlari jalb 
qilish, qoʻshilish va ajralib chiqish, aktivlarni garov sifatida rasmiylashtirish va 
boshqalarning cheklanishi); 
- ta’minlanganlik boʻyicha talablarning qoʻyilishi; 
- jalb qilish miqdori va foydalanish muddati boʻyicha cheklovlar. 
Qoʻshimcha sifatida ta’kidlash lozimki, qarz mablagʻlari hisobiga 
moliyalashtirishning har bir shakli oʻzining alohida afzalliklari va kamchiliklariga 
ega. 
Qarz mablagʻlari hisobiga moliyalashtirishning asosiy shakllari bank krediti 
(bank loan)
, obligatsiyalar (
bond
), ijara yoki lizing (
leasing
) hisoblanadi.
Bank krediti. 
Kredit 
(lotinchadan 
credo
– ishonaman) korxonalarda qarz mablagʻlari 
hisobiga moliyalashtirishning eng keng tarqalgan va koʻpchilikka ma’lum boʻlgan 
shakli hisoblanadi. 
Kreditorlar tomonidan qarz oluvchilardan talab qilinadigan shartlarga javob 
beruvchi va qarz munosabatlari asosida pul mablagʻlarini olishga talabgor yuridik va 
jismoniy shaxslar 
kreditlash sub’ektlari 
hisoblanadi.

Yuridik shaxslar uchun kredit olish imkoniyati quyida omillarga bogʻliq: 
- makroiqtisodiy holat; 
- biznes yuritishning tashkiliy-huquqiy shakli; 
- tarmoq xususiyatlari va faoliyat turi; 
- korxonaning moliyaviy holati va kreditni qaytarib toʻlay olishga qodirligi. 
Qarz oluvchining mablagʻ talab qilayotgan maqsadlari kreditlash ob’ektlari 
hisoblanadi. Odatda korxona tomonidan kredit olish jarayonida quyidagi maqsadlar 
kuzatiladi: 
- aylanma kapitalni moliyalashtirish (joriy faoliyat uchun); 
- investitsion loyihalarni moliyalashtirish (kapital qoʻyilmalar uchun); 
- oldin jalb qilingan qarz mablagʻlarini qayta moliyalashtirish; 
- birlashish va ajralib chiqish boʻyicha bitimlarni moliyalashtirish va boshqalar. 

---

143