46
holatlarida ma’no jihatdan o‘zgarish yoki farqi bor yo‘qligiga izoh berilmaydi.
Bizning fikirimizcha, bu va bunga o‘xshash masalalar
ilmiy jamoatchilik
tomonidan kengroq o‘rganilishi va mazkur muammolarga oydinlik kiritilishi
zarur.
O‘zbek tilidagi qo‘shma so‘zlarning o‘zaro ma’no mazmuniga qarab
muayyan turlarga bo‘lib o‘rganilish
imkoniyatiga kelsak, o‘zbek tilida ham
ularni G‘arbiy Yevropa tillaridagi qo‘shma so‘zlarning bo‘linish xususiyatlarini
sezish qiyin emas. Masalan, “
temir qoziq
” yoki “
yog‘och qoziq
” qo‘shma so‘zlari
ikki komponentdan iborat bo‘lib, ularning
biri ikkinchisini aniqlab
kelayotganligi va shu nuqtai nazardan ularni “atributiv qo‘shma so‘zlar” turiga
ajratish har qanday e’tirozdan holi narsa. Zero, mazkur qo‘shma so‘zlardagi
birinchi aniqlovchi komponent ikkinchi aniqlanmish (asosiy so‘z) “qoziq”ning
temirdan yoki yog‘ochdan ekanligini aniq ko‘rsatib turibdi. Shu ma’noda, temir-
beton qo‘shma so‘zini tahlil qiladigan bo‘lsak, u kopulativ qo‘shma so‘z turiga
mansubligi va ikkala komponent ham o‘z ma’nosiga ega ekanligi ya’ni bir-
birini aniqlab kelmayotganligini anglash mumkin. Bu qo‘shma so‘z
komponentlariga “qanday temir?”, “Qanday
beton yoki qanaqa temir, qanaqa
beton?” deb savol qo‘yib bo‘lmaydi, chunki ular yaxlit bir tushunchani ya’ni
narsani anglatib turibdi va temirdan yasalgan betonni bildiradi.
Quyida biz ingliz tilidagi bir necha tipdagi qo‘shma so‘zlar ro‘yxatini misol
sifatida keltiramiz:
Ot+ ot –football Ravish + fe’l –upgrade
Sifat + fe’l –whitewash
Ot + fe’l –manhandle
Predlog + ot –out –fox
Predlog + fe’l –underline
Sifat + fe’l–foulmouth
Ot + ot-moonlit
Fe'l + ot-playhouse
Ot + fe'l –moonshine