Landshaftshunoslik asoslari

TAYANCH SUZ VA IBORALAR 
Landshaftning "yashashi" 
2. Landshaft faoliyati 
3. Moddaning kuchib yurishi 
4. energiya okimi 
5. Namlikniig 
6. Kuyosh energiyasi 
7. Ichki energiya 
8. Gravitatsiya energiyasi 
9. Gidrosfera 
10.Suvningyangilanishi 
ADABIYOTLAR 
2, 3, 4, 6, 11, 12, 13, 15, 25 
8- Mavzu. Landshaftlarda moddaning biogeokimyoviy aylanishi 
REJA 
1 Moddaning biologik aylanma xarakati. 
2. Landshaftda moddaning biogeokimyoviy aylanishi. 
3.Fotosintez tushunchasi haqida tushuncha 
Landshaftlardagi moddaning biogeokimyoviy aylanishi, kengrok ma`noda 
karasak, moddaning biologok aylanishi landshaftdagi uz maxsus faoliyatini 
bajarishda eng muxim omillardan biri bulib xizmat kiladi. 
Moddaning biologik aylanishi deganda uzaro alokada va boglik bulgan bir 
kancha jarayonlarning yigindisi tushuniladi. Bu jarayonlarga usimliklar badanida 
kimyoviy moddalarning ushlanib kolishi va biokimyoviy sintez, xayvonot va 
mikroorganizmlarning ozuka zanjirlarida kimyoviy birikmalarnnng uzgarishi, tirik 
organizmlarning yashash jarayonida unsurlarning yana atmosfera va tuprokka 
kaytishi tuprokdagi organik moddaning yangi xosilalari barpo kilishi va ularning 
parchalanishi kiradi. 
Landshaftlarning usimliklari atmosferadan uglerod oladi. Azot va boshka kul 
usimliklarini esa tuprokning ildizlar tarkalgan kismidan oladi. Tuprok xosil 
kiluvchi ona jins xajmi buyicha asosan (94 foizga yakin) kislorod atomlaridan 
iborat bulib, boshka elementlar 6 foiz atrofida buladi, usimliklar oziklanishi uchun 
zarur moddadar ancha tarkok xolda buladi. Fakat biologik modda almashinishi 
jarayoni okibatidagin tuprok xosil bo`lishi mumkin va usimliklar uchun zarur 
bulgan ozuka moddalari bilan boyib borishi mumkin. 
Moddaning organik aylanishi asosida usimliklarning maxsuldorlik 
jixatlari, ya`ni yashil usimliklarning kuyosh yordamida atmosferadan karbonat 
angidrid ajratib olishi tuprokdan azot va kul unsurlarini olishi yotadi. Fotosintez 

---

47 
natijasida xosil buladigan organik moddaning yarmiga yakini oksidlanib yana 
atmosferaga kaytadi. Fitomassaning kolgan kismi toza birlamchi maxsulot xosil 
kiladi. Uning ayrim kismi usimlik bilan ozuklanuvchixayvonlarga, sungra esa 
usimlikxur xayvonlar bilan oziklanadigan yirtkich xayvonlar organizmiga utadi. 
Usimlik va xayvonot dunyosi xosil kiladigan organik .moddaning asosiy 
kismi ular nobud bulgandan keyin ko`plab turli xil baktsriyalar zamburuglar va 
boshka mikroorganizimlar tomonilan emiriladi. Okibatda jonsiz organik modda 
yana mikroorganizmlar tomonidan turli xil mineral tuzlarga aylanadi. Xayot 
shunday davom etaveradi. Tabiatdagi biomassaning xosil bo`lishi jarayonlari ozmi 
h ko`pmi muvozanatlarga va fakat ozgina kismi (1% kamrogi) xar yili biologik 
aylanishdan tushib kolib, tuprokda chirindi sifatida kolib ketishi mumkin. 
Moddaning biologik aylanishini o`rganish nafakat landshaftlarning maxsus 
faoliyatini tushinib etishda, balki landshaftlardan tugri va okilona foydalanish 
masalalarini xal kilishda bevosita amaliy axamiyat kasb etadi. Ayniksa 
landshaftlardan kishlok ho`jalik maqsadlarida foydalanish moddaning biologik 
aylanishi tugri tushunib olish va o`rganishnning axamiyati kattadir. 
Landshaftlarda moddaning biologik aylanishi turli xil kursatkichlar bilan 
ifodalanishi mumkin. Landshaftshunoslik nuktai h nazaridan karaganda ikkita 
kursatkich muxim bulib kurinidi. Bular fitomassaning yilik zaxirasi va yillik 
birlamchi biologik maxsulot mikdoridir. Bulardan tashkari usimliklarning ma`lum 
vaqt davomida landshaftda tukilib, tuprok yuzasida va tuprok tarkibida kolgan 
usimlik kismi xamda tuplanib boradigan ulimtik organik moddaning mikdori xam 
xisobda bo`lishi kerak. 
Landshaftning uz maxsus faoliyatini bajarishda biota kanchalik axamiyatli 
ekanini aks ettiruvchi biogeoikmyoviy kursatkichlardan moddaning biologik 
aylanish sigimi, ya`ni birlamchi biologik maxsultning xosil bo`lishi uchun sarf 
buladigan ozuka unsurlarni mikdori va ularning kimyoviy tarkibi, usimliklarning er 
ustiga tukilgan ulimtik kismi va usimliklarning ko`p yillar davomida er ustida 
tuplanib kolgan kismi htushalmada tuplangan unsurlar mikdori kabilarni aytish 
mumkin. Kuyida O`zbekiston kumlik chullarga xos bulgan moddaning 
biogeokimyovin aylanishiga tegishli ayrim kursatkichlar keltirilgan. Bu 
ma`lumotlar (N.I.Bazilevich, 1986) ok saksovul va ilok usgan ko`plik chul 
landshaftlari sharoitida aks ettiradi. 
Tirik organik modda (T ga) 
-8.90 
Fitomassa miqdori (T ga)
-8,73 
SHu jumladan: 
YAshil kismi (foiz)
-8,2
Ko`p yillik er usti kismi (foiz)
h35,1 
Er ostidagi kismi (foiz)
h56,7 
Xayvonoti (T, ga) 
SHu jumladan:
Fitofaglar (foiz)
Saprofaglar (foiz)
Zfofaglar (foiz) 
Sof birlamchi maxsulot (yillik T ga)
-2,78 

---

48 
Sof birlamchi maxsulotning tirik fitomassaga nisbati
-0,30 
Ulik organik modda (T ga)
-25,12 
SHu jumladan tuprokdagi chirindi (foiz) 
-99,5 
Moddaning biologik aylanish sigimi (yillik kg ga) 
h126,0 
Maxsulotlardagi ning urtacha mikdori (foiz)
-0,90 
Maxsulotlardagi kul elementlarining
urgacha mikdori (foiz) 
h3,78 
Usimliklarga ozuka buladigan kimyoviy elementlar
hSa, K 
Fitofaglar xazm kiladigan maxsulot (foiz)
Organik moddaning abiotik okimlari (kg ga):
Landshaftga kirib kelishi 
Landshaftdan chikib ketishi 
Ushbu ma’lulyutlarni namlik etarli mikdorda bulgai ayrim landshaftlarga xos 
kursatkichlar ega bo`lishi mumkin. Masalan, xavo xarorati yoki termik sharoiti bir 
xil bulgan. ammo namlmk bilan issiklik nisbati yaxshi bulgan sharoitda landshaft 
maxsuldorligi yukori buladi. SHuning uchun namgarchilik etishmaydigan ok 
saksovul va ilok usgan landshaftlarda kuyoshdan keladigan energiya mikdori katta 
bulganligi va maxsuldorlik kam bulganligi sababli organik moddaning buzilishi 
(destruktsiya) jadalgdigi biomassaning umumiy tuplanishidan anchagina ko`p 
buladi va ulik organik moddaning tuplanishi yuk darajada buladi. Ulik organik 
modda va usimlik tanasidagi biomassa zaxirasi landshaftlarning tashki muxit 
ta`siriga chidamliliigini xosil kiluvchi asosiy omillardandir. YUkoridagi jadvalda 
keltirilgan muammolardan yana biri narsa e`tiborni uziga jalb kiladiki u xam bulsa 
organik moddaning abiotik okim ta`sirida landshaftga kirib kelishidan chikib 
ketishi ko`proqekan. Bunda organik moddaning yukolishi asosan shamol uchirib 
olib chikib ketishi xisobiga bulib, xar yili taxminan 10 % ga yakin birlamchi 
maxsulot yukoladi. 
Landshaftlardagi moddaning biotik aylanishi xech kachon aloxida. boshka 
jarayonlardan ajralgan xolda ruy bermaydi. U asosan moddaning katta geologik 
aylanishi bilan boglik xolda ruy beradi. SHuning uchun bu jarayonni moddaning 
biogeokimyoviy aylanishi deb atagan ma`kuldir. SHuning uchun yukorida aytib 
utilgan biologkk jzrayonlarga kushimcha kilib landshaftga yogin h sochin va okar 
suvlar orkali kirib keladigan moddalarni xam xam o`rganish kerak buladi. 
Abiotik tabiatga ega bulgan modda almashinishi biologik modda aylanishidan 
farkli ularok bir tomonga yunalgan okimlar kurinishida buladi. 
Landshaftlarda moddaning abiotik kuchib yurishi asosan 2 xil shaklda ruy 
beradi: 1. nurash yoki emirilish natijasida xosil bulgan va turli katta hkichikligidagi 
jismlarning uz ogirlik kuchi bilan yon bagirlarda pastga siljishi okar suvlar 
tarkibida mexanik okimlar xamda xovoda chang zarralarini xosil kilishi shaklida 2 
suv bilan birga xarakatlanuvchi va turli geokimyoviy yoki biokimyoviy 
jarayonlarda ishtirok etadigan suvda erigan moddalar turli gazlar shaklida buladi. 
Landshaftlarning jonli va jonsiz komponentlari orasidagi uzari tasir organik 
yoki mineral birikmalar kurinishidagi moddaning doimo muttasil almashinib 
aylanib turishidadir. Tirik organizimlar yaratshi uchun zarur bulgan kislarod, 
uglerod, azot, fosfor, oltingugurt, kabi 30 dan ortik biogen elementlar tuxtovsiz 

---

49 
tarzda glitsid lipid amino kisdatalar kabi organik moddaga aylanadi yoki turli 
organik bulmagan tuzlar kurknishida aftoterf usimliklar tomonidan keyinchalmk 
geterogroflar: xayvonotlar, sungida esa destruktorhmikro organizmlar tomonidan 
iste`mol kilinadi. 
Landshaft doirasida ruy beradigan moddannig tula biogeokimyoviy 
aylanishin, biogeokimyoviy tsiklni bilish uchun: organizimlarning barcha 
guruxlarini: usimliklar, xayvonot mikroflora, mikrofauna bakterialarni va 
xakozolarni o`rganish kerak buladi. 
Xozirgi vaqtda bularni ichida ozmi ko`pmi o`rganilgan usimliklardir ularni 
xammasini orasidagi modda va energiya almashinishni bir varakayiga o`rganish 
murakkab vazifadir. Maxsus adabiyotda esa ko`proqu yoki bu kimyoviy unsurlarni 
aylanishini ko`pincha aloxidah aloxida o`rganilganligi kayd etilgan masalan 
tabiatda kislarodning aylanishi yoki uglerodni azodni fosforni xakozo. Ba`zan esa 
ularni uzaro boglikligi haqida ma`lumotlar topish mumkin ammo bularni xammasi 
landshaftda ruy beradigan biogiokimyoviy tsikl haqida tula va yaxlid tasavvur bera 
olmaydi. 
Biogiokimyoviy tsikl deganda kimyoviy moddalarning landshaft doirasida 
organik bulmagan komponentlardan usimlik va xayvonot orkali utib yana organik 
bulmagan komponentlarga kaytib kelishi tushuniladi bunda kuyosh energiyasi va 
kimyoviy reaktsiyalardan xosil bulgan energiya gravitatsiya energiyasi va 
xokozalar ishtirok etadi. Biogiokimyoviy aylanish (biogeo tsikl) ning umumiy 
kurinishi haqidagi tasavvurni 9h rasmdan olsa buladi. 
Landshaftlarda doimo ozmi ko`pmi tirik fitomassa yoki usimlik massasi 
buladi. Agar kurik fitomassani kuydirilsa, uning tarkibidagi miniral moddalarni 
yoki xul elementlarini aniklab olsa buladi. 
Kurik organik moddaning kolgan kismini asosan uglevod, lignin, lipid, ishkor 
moddalar, smola, mum xamda turli organik birikmalar (kislotalar, glyukozitlar, efir 
moylari va kauchuk arkoigetlar, vitaminlar, antibiotiklar) tashkil kiladi. 
Lindshaftlardagi biogeotsiklni asosini ikkita muxim biologik jarayon tashkil 
kiladi. Bu usimliklarning fotosintezi va nafas olishidir. 
Fotosintez juda kuchli tabiiy jarayon bulib, xar yili landashaftdagi turli xil 
biogeokimyoviy jarayonlarning sozlovchisi desa buladi. Fotosintez kuyosh 
energiyasi va yashil usimliklardagi xlorafil ishtirokida ruy beradigan kimyoviy 
reaktsiyadir. Bunda uglekislota va suv xisobiga organik modda sintsz buladi va 
erkin kislarod ajralib chikadi. 
Fota sintezning eng oddiy maxsuloti glyuyukozadir Glyukozid usimliklarda 
ruy beradigan fotosintez va nafas olishning kimeviy tenglamasining Fransua 
Romad (1981) kuyidagicha keltiradi: -SO2 G` 2n N2O G` N fotosintez -
02G`pN2OG`(Sp) (N2O) (n) menosaxarit 
Bu erda 
№
-0,65-0,70 uzun tulkinli kuyosh energiyasi. (Kkal) Lindashfllarda 
ruy beradigan mana shu ikki jarayon biogiotsiklning 
asosini yaratadi. Birlamchi biologik maxsulotning xosil bo`lishida turli xil 
reaktsiyalar buladi. Ammo umumiyrok kilib aytganda bu jarayon kuyidagicha 
kurinishda buladi. YOruklik va mos xarorat sharoitida usimlik va suv karbonat 
angidrkt va mineral moddalardaya birlamchi organik maxsulot xosil buladi. SHu 

---

50 
bilan birga xovoga kislarod ajralib chikib, namlik esa transpiratsiya buladi. Boshka 
ko`pgina mineral ozukani usimliklar ildiz orkali oladi. Bu moddalar usimlik 
tanasida skelet organlar orkali yukoriga usimlikning shoxlari va barglariga 
tarkaladi. Usimliklarning bargida tuplangan ozik unsurlari uni kolgan organlarida 
10-20 martagacha ko`p buladi. Bu unsurlar vaqt utishi bilan barglar va shox 
shabbalarnnng uzilib erga tushushi orkali yana tuprokka utadi. Unsurlarning ayrim 
kismi esa barglardan usimlik tanasidan yomgir suvlari bilan xam yuvilib tushadi. 
Buni biz atmosferadan tushgan yoginning kimyoviy tarkibi bilan usimlikning 
barglaridan va tanasidan okib tushgan yogin suvlar tarkibini solishtirish orkali 
aniklab olsak buladi. 
Landashfllardagi maxsus faoliyatini anikrok o`rganilganda kimiyoviy 
moddalarning usimlik orkali xayvonot tanasiga utishi u erda yangi organik 
birikmalarni xosil kilinishi keyinchalik xayvon xalok bulgandan sung esa boshka 
gurux organizmlar tanasiga yoki tuprokka utib ketishi jaroyonlar xam o`rganilishi 
kerak. Biogiokimyoviy tsiklni oxirgi pogonasiga tuprokdagi organik moddalar 
sintezi va yana usimliklar tanasiga utishi ruy beradi.