Landshaftshunoslik asoslari

 
NAZORAT UCHUN SAVOLLAR. 
1. Landshaftlarda moddalar kanday kurinishda aylanadi? 
2. Landshaftshunoslikda nima uchun moddaning biogeokimyoviy aylanishi 
deb aytiladi? 
3. Moddaning biologik aylanishshning kanday axamiyati bor? 
4. Biologik aylanma xarakatda biotalar kanday faoliyat kursatadi? 
5. Landashaftlarda moddaning abyotik kuchib yurishi necha xil buladi? 
6. Biogiokimyoviy tsikl nima? 
7. Fotesintez jarayoni haqida nimalarni bilasiz? 
8. Biogekimyoviy tsikl ichida ozmihko`pmi o`rganilgan kompenetni 
bilasizmi? 
9. Landshaftda moddaning biotik aylanishi kaiday ruy beradi? 
10. Moddaning organik aylanishi natijasida uning kanchasi yana atmosferaga 
kaytib ketadi. 
 
 
TAYANCH SUZ VA IBORALAR 
1h Modda
2. Biokimyoviy aylaiish
3. Biokimsviy sintez
4. Biota
5. Abiota
6. Fogesintez 
7 Nurash 
8. Jonln kompeneit 
9. Jonsiz tabiat 
10. Organik aylanish 

---

51 
ADABIYOTLAR 
2, 3, 4, 6, 11, 12, 13, 15, 25 
9-Mavzu. Landshaftlar geokimyosi va geofizikasi
REJA 
1 .Landshftlar geokimyosn va geofizikasining vujudga kelishi. 
2.Landshaftlar geokimyosi. 
3.Landshaftlar geofizikasi. 
X asrning, urtalariga, kelib geokimyo, biokimyo, geofizika, 
biofizika, biogokimyo kabi ko`plab yangi bir ilmiy yunalish sifatida shakllana 
boshladi.Bu yunalishning asosiy xususiyati landshaftshunoslikning tekshirish 
ob`ektini geokimyoning tadkikot usullari bilan o`rganishdadir. 
Landshaftlar geokimyosining uniig etakli g’oyalarini shakllanishi 1940h50 
yillarda bosilib chikkan B.B.Polinovning kator makollari bilan boglikdir. 
Geokimyo fanini asoschisi V.I.Vernadskiy xam B.B.Polinov xam aslida 
V.V.Dokuchaevning ilmiy mataktabi nomoyondalari bulgan tanikli olimlardandir. 
«Geokimyoviy landshaft» tushunchasining muallifi B.B.Polinov Dokuchaevning 
tabiat zonalari xakadagi ta`limoti xamda V.I.Vernadskiyning trik organizmlarining 
geologik axamiyati haqidagi ta`limoti asosida landshaftlar geokimyosining 
metodologiyasini yaratdi. 
Landshaftlar geokimyosining yangi iliy yunalish sifatida keyingi tarrakiyoti 
asosan B.B.Polinovning shogirdlari A.I.Perel’man va M.A.Glazovskayalarniyag 
nomlari balan boglikdir. Ularning tashabbusi bilan Moskva Davlat Universitetida 
yangi kurs «Landshaftlar geokimesi» o`qitila boshlandi va yangi kafedra ochildi. 
1960-80 yillar oraligida ko`plab ilmiy markazlar va oliy uquv yurtlarida 
landshaftlar geokimyosining nazariy va amaliy shaxaobchalarini o`rganadigan 
yangi ilmiy labarotoriyalar va kafedralar ochildi va bu fanning tarmogini 
rivojlanishiga sabab buldi. CHunki bu vaqtga kelib foydali kazilmalarni izlab 
topishda, soglikni saklash bilan muommolarini xal etishda, yangi erlarni 
uzlashtirishda, kishlok ho`jaligini turli tarmoklarini rivojlantirishda, tabiatni 
muxofaza kilish bilan boglik masalalarni xal etishda landshaftlarni geokimyoviy 
usullari bilan gadbik kilishning axamiyati katta ekanligi ayon bulib koldi. 
Landshaftlar geokimyosining eng asosiy vazifalaridan biri landshaftlar 
orasida, ularning kompanentlari orasida xamda morfologik kismlari orasida yuz 
beradigan kimyovyy jaroyonlarni kimyoviy unsurlarni kuchib yuborish tarkalishi 
va jamlanishlaridan iboratdir. 
Modda va kimyoviy unsurlarning almashinishi landshaftlarning xosil bo`lishi 
tuzilishi maxsus faoliyati va tarrakiyoti kabi muxim xususiyatlarini belgilab beradi. 
Landshaftlardagi kimyoviy unsurlarni mifatsiyasi asosan ichki! omillar 
(unsurlarning uz kimyoviy xususiyatlari kattikligi, eruvchanligi xavog^y 
uchuvchanligi kabi)xamda tashki omillar ya`ni xarorat, bosim kabi ladshaftlardagi 
tabiiy geografik sharoit bilan boglikdir. Landshaftlardagi kimyoviy unsurlar» 
migratsiyasi juda xilma xil bulib, materiya xarakatining shakliga boglik xolda turli 

---

52 
xid bo`lishi mumkin. Masalan mexanik migratsiya fizikkimyoviy migratsiya 
biogen mifatsiya, texnogei mifotsiya kabilar bulib, lanshaftlarda ularning salmogi 
yoki roli turlicha buladi. 
Unsurlarning migrotsiyasi kaysi shakli nomoyon bo`lishiga karab Er yuzida 
uch xil ladshaftlarni ajratish mumkin: 
1 Abiogen landshaftlar kimyoviy unsurlarning mexanik va fizik va kimyoviy 
mifotsiyasi tavsiflanadi» 
2 Biogen lanshaftlar kimyovyy unsurlarni biogen migratsiyasi ustunligi bilan 
tavsiflanadi 
3 Madaniy landshaftlar yoki texnogen landshaftlar kimyoviy unsurlarn 
texnogen migratsiyasi bilan tavsiflanadi 
Landshaftlar uz tarakkiyoti mobaynida bir xolatda ikkinchi xolatga utishi 
mumkin Masalan abiogen landshaftlar biogen landshaftga ega ular esa uz 
navbatida landshaft kobigini tarakkiyoti masalalarini o`rganar ekan asosan uchta 
boskichni tabiogen biogengacha bulgan biogen xamda antropogen boskichdan 
ajratadi. 
Tobiogen boskich asosan arxey va proterovoy eralarni uz ichiga olib 2800 
3000 mln yil davom etgan. Bu boskichning eng asosiy xususiyatlaridan biri 
landshaft kobigini tuzishshida tirik organizmlarning juda sus ishtirok 
egganligidadir Boshkacharok kilib aytganda bu boskichda lanshaft kobigining 
tuzishi va rivojlanishi da tirik modda xali belgilovchi kuch emas edi. 
Biogen boskich asosan poleozey, mezozoy va kaynozeyning katta kismini uz 
ichiga olib taxminan 570 ming yil davom etgan va lanshaft kobigining 
rivojlanishida organik xayot bosh omil bulib koladi 
Antropegen boskich bundan kariyb 40 ming yil avval boshlanib lanshaft 
kobigi rivojlanishida insonning ta`siri kuchayganligi bilan tavsiflanadi. 
Lanshaftlar tarakkiyotidagi eng muxim geokimyovin omillardan biri tirik 
moddadir. Tirik modda deganda fakat birgina tirik organizm emas ularnnig 
barchasi birgalikda olingani nazarda tutiladi. Xar bir aloxida organizmning 
baisaradigan geokimyoviy ishi nixoyatda kuchsiz yoki yuk darajada bulib fakat 
biosferadagi son sanoksiz organizmlariing xammasi birgalikda va juda uzoq 
davrlar mobaynida juda katta geokimyoviy kuch sifatvda urin tutishi mumkin. 
Tirik modda uzida kimyoviy unsurlarni mujassamlashtiribgina kolmay balki uz 
yashash jarayonida ularning migratsiyasiga kagta ta`sir kursatadi 
Fotasintez natijasida tirik moddani xosil bo`lishi shart sharontlariii o`rganish 
laidshaftlar geokimyosining asosiy vazifalaridan yana biridir. Tirnk modda 
massaning lanshaft kobigida taksimlanishi xam uziga xosdir Masalan kuriklikdagi 
tabiiy biomassa 2,5* 1022 tonna kurik moddadan iborat bulib dunyo okeanidagi 
organizmlar massasidan 200 marotaba ortikdir. Kuriklikdagi tirik moddaning 
shaklanmshida xam ko`proqusimlik massasi asosiy urinni egalaydi. CHunki 
xayvonot massasi uning bor yugi 1 foizga yakinini tayukil kiladi xolos. 
Tirik modda planetaning suv va xavo kobigining tashknl kiluvchi unsurlar: 
kislorod uglerod va vodoroddan tarkib topgan bu unsuroar tirik modpaning 98,5 
foizning tashkil etadi.Tirik modda tarkibidagi kislorod (70foiz) xayvondagidan 
ko`prokdir. 

---

53 
Usikliklar atrof muxitdan karbonad angidrid gaz va suv olib fotosintez 
natijasida ichki energiyaga ega bulgan organik moddani xosil kiladi. 
V.V.Dabrovolskiy (1984) xnsobiga karaganda planetalmizdagi tirik modda massasi 
6,25*1012 tonnaga teng bulib, uning 40 foizi absolyut kurik moddaga tugri keladi. 
Organik modda esa uz navbatida parchalanib kimyoviy unsurlar birikmalariga 
aylanadi va natijada uzidan energiya chikaradi. 
Meniral birikmalarning yashil usimliklar orkali energiyasi boy bulgan 
murakkab moddaga aylanishi bir tomondan uning parchalanib yana meniral 
birikmalarga aylanishi ikkichi tomondan bir biriga karama karshi jarayonlar bulib 
kimyoviy unsurlarning biologik aylanishshini tashkil kiladi. 
Kimyoviy unsurlarning biologik aylanishi xam suvnnng aylapishi kabi 
mikyosi jixatidan katta (dunyo mikyosida) va kichik masalan, tuprok katlamining 
uzida biror ladshaft fatsiya va xakozolar doirasida buladi. Xar bir kichik 
aylanishlar dunyo mikyosidagi aylanishning aloxida shaxobchalari bulib ular 
orasida uzaro ta`sir bulib turadi. Bu ta`sir uz navbatida dunyo mikyosidagi 
aylanishga madad berib uni rivojantirib turadi SHuning uchun kimyoviy 
unsurlarning aylanishi butun va yaxlit jarayon desa buladi 
Tabiatdagi turli aylanishlar sababli tirik modda doimo uznni uzi yangilab 
turish xususiyatiga ega buladi Uz xayot yulini tugallagan organizmler urnini yangi 
avlod vakillari egallab beradi. Bu jaroyon tabiatan davriy tasodifga egadir. Ammo 
kimyoviy moddalarning ayrim kismlari kiyin eriydigan birikmalar sifatida 
aylanishdan ma`lum muddatga tushib kolishi mumkin. ayrim kismlari esa okar 
suvlar tarqibida yoki xavo orkali landshaft chegarasidan chikib ketib, keyinchalik 
shu landshaftdagi biogeokimyoviy tsiklda ishtirok etmasligi mumkin. SHuning 
uchun landshaftlardagi kimyoviy unsurlarning migratsiyasini ma`lum yunalishda 
ruy beradi va natijada landshaftlarning kimyoviy tarkibiga ta`sir etadi. kimyoviy 
xususiyatlarini uzgarib turushiga, ya`ni bir xolatdan ikkinchi bir xolatga utib 
turishiga sabab buladi deb aytish mumkin. Biologik amlag’shshlar materiya 
rivojlanishining, shu bilan birga landshaftlardagi modda va energkya 
almashinishining bir shaklidir. 
Albatta, biologik aylanish va kimyoviy unsurlarni mifatsiyasi turli 
tabkat 
zonalarida 
turlicha 
kechadi. 
Masalan 
namtropik 
o`lkalar 
landoshaftlarda bu jarayon ancha jadal ruy beradi. U erlarda xar yili juda katta 
mikdorda biomassa xosil buladi va mu`tadil iklim zonalaridagidan 4h5 marotaba 
ko`p buladi. Dasht zonaslda yogin sochin nisbatan kam bulganligi uchun kimyoviy 
moddalarni mifotsiyasi ancha sust boradk. Dasht zonasida urmon zonasidagiga 
nyasbatan 9h10 marta kam biomassa guplanadi. CHul zonasida esa bundan xam 
kam biomassa xosil buladi. 
Landoshaftlar 
biofizikasi 
xam 
landoshaftlar 
giokimyosi 
kabi 
lavdoshaftshunoslikning bir tarmogi yoki bir kismi xisoblanadi. Landoshaftlar 
giofizikasi landoshaftlarga xos bulgan eng umumiy fizik xossadir. Jarayonlar va 
xodisalarni urgatadi. Uning asosiy vazifalaridan biri landoshaftlardagi fizik xossa 
jarayon va xodisalarning uzaro alokadorlik va bogliklik xamda konuniyatlarini 
aniklashdan iboratdir. 

---

54 
Landoshaftlarni o`rganishda geofizik tadkikot usullaridan foydalanish 
landshaftlarning xozirgi xolatiga dinamikasiga xos bulgan xususiyatlarnni 
aniklashda yaxshi natija beradi., Bu esa uz navbatida kuzatib turish va muxofaza 
kilish va okshyuna foydalanish masalalarini xal etishda katta axamiyat kasb etadi. 
Landoshaftlar uchuk umumiy bulgan va fizika fani o`rganadigan fizik 
xossalarga massa ichki emergiya, optik va radiofizik xossalarni xamda ularning 
makkor va zamonga ta`lukli xususiyatlarini misol keltirish mumkin. YAna shu 
narsalarni ta`kidlab utish kerakki shu xossalarni o`rganish nafakat landoshaftlarni 
balki ularning barcha komponentlarini xam ta`riflab berish mumkin; Masalan, 
xavo, suv yoki usimlikning optik va radiofizik xususiyatlarini o`rganish kabi ammo 
landshaftlarga xos bulgan fizik xususiyatlar va jarayonlar va ularning 
kompenetlarini yanada kichikrok bulgan eng oddiy kismlarga bulib o`rganishni 
takazo kiladi. Landoshaftning bunday kismlari uzining fizik xossalari va 
jarayonlari jixatidan bir xil va bir butun bo`lishi kerak. Bunada eng oddiy kismlarni 
N.L. Beruchashvili (1986-1990) giomassa deb atashni taklif kiladi. 
Geomassalar sifat jixatidan turli jismlar bulib massasi bilan zamonda 
makonda uzgarib turish tezligi bilan farklanadi. Landoshaftlarning geomassalari 
ularning kompenetlaridan moddasining bir xilligi bilan ajralib turadi va 
landoshaftlarda ruy beradigan jarayonlarda turlicha rol uynaydi. Bularga 
ayromassa, sitomassa, zomassa, mortmassa, litomassa, pedomassa, gidromassa 
kabilar kirib ularning barchasini kamrab oladigan atama sifatida giomassa 
ishlatildadi. Geomassa biror kompenetning xammasini tula kamrab ola olmaydi. 
Masalan pedomassa atamasi tuprok tarkibidagi mayda tuprok zarrachalari va 
chirinadagiga yoki tuprokdagi organik va mineral aralashmagina ta`luklidir xolos. 
Tuprok tarkibidagi namlkk: xavo mayda tosh bulaklari va tirik mavjudodlar 
pedomassaga kirmaydi, 
Landshaftlardagi tuprok esa kompanent sifatida pedomassa bilan birga 
gidromassa(tuprokdagi namlik)ni, pitomassa (tuprokdagi mayda toshlar)ri 
fitomassa(usimlik ildizlari) ni va zomassa(tirik mavjudodlar) kamrab olishi 
mumkin 
Aeromassa tushunchasi xam tabiiy xududiy mujassama doirasidagi fakat 
kuruk xavoga ya`ni gazlar aralashmasiga ta`lukdir.Xavo tarkibidagi suv buglari esa 
aeromassaga kirmaydi. 
Landashaftlar geofizikasida geomassadan kattarok birlik xisoblangan 
geokatlam tushunchasi xam mavjuddir. Geokatlamalarga N.L Buruchashvili (1990) 
eng oddiy tabkiy xududiy komapekslarning kundalang qismida ajratnladigan va bir 
kancha landashaft geofizik belgilari jumladan ma`lum va uziga xom geomassaning 
yigindisi xamda nisbati bilan tavsiflanuvchi katlamlarni kiritadi Xar bir geokatlam 
boshkasidan tarkibi teksturasi bilan farklanadi. 
Geokatlamlarning teksturasi eng zarur geofizik xususiyatlardan biri unga 
ko`pincha jarayonlar, masalan, Kuyosh radiatsiyasining kirib kelishi yogin 
sochinlarning tutilib kolishi va xakozolar boglikdir. Odatda biz ishlataditgan 
tushunchalardan biri tuprok strukturasi landashaftlar geofizikasi nuktai nazaridan 
karaganda tuprokning ayrim katlamlari uchun tekstura xisoblanadi. YOki 
usimlikning 
koplami 
teksturasi 
uning 
geometriyasi 
fitometriyasi 
va 

---

55 
arxitektonikasidan tashkil topadi. Tekstura fakat bitta sinfga manusb bulgan 
geomassa uchun ta`lukli bo`lishi mumkin. Turli sinflarga xos bulgan geomassalar 
teksturalari yigindisi geokatlamning strukturasini tavsiflaydi. Boshkacharok kilib 
aytganda geokatlamlarning strukturasi deb geomasslarning aloxida sinflar 
teksturalarining iisbatiga aytiladi 
Geomassalar xam geokatlamlar xam tabiiy xududiy mujassamaning xosil 
bo`lishi shaklaniishi tuzilishi va ulardagi modda va energiya almashinishini 
geofizika tadqik kilish uchun muxum bulgan kismlardandir. 
Landashaftlar geofizikasining muxim vazifalaridan biri tabiiy xududiy 
mujassamlarini mavkei va zamonda tutgan urni va xolatini taxlili xamda sintez 
kilinishdan iboratdir CHunki zamon xam makon xam fizikaning asosiy 
tushunchalari katoriga kiradi Tabiiy xuddiy mujassamalarning makon va zamon 
kabi fizik xossalarini tadkik kilksh ularning shaklanishi, rivoshlanishi va 
dinamikasini o`rganishda katta axamiyatga egadir. 
Ma`lum bir landashaftlarda xos bulgan makonning xam buylama xam 
kundalang chegaralari mavjuddir. Landashaftlarni aniklash va ularni xaritaga 
tushirish ishlarida biz asosan buylama chegaralari bilan ish kurishimiz. Tabiiy 
xududiy mujassamalarning bir kator landashaft geofizik xususiyatlarini belgilab 
beruvchi kundalang chegaralar oddiy landashaftshunoslikda deyarli anmklanmaydi 
chunki bu chegaralar buylama chegaralrni aniklashga nisbatan anchagina 
murakkabdir. 
Landashaftlar geofizikasiga taalukli masalaalardan yana biri tabiiy xududiy 
mujassamalarning zamondagi chegarasini aniklab olishdir. Bunday chegara fakat 
ikkkta bo`lishi va tabiiy mujassamalarning mavjudiginnng boshlanishidan va 
tugashidan utishi mumkin. Buning ichida, ya`ni ladashaftning tashkil topgan 
vaqtida shu kungacha bulgan davrni ya`ni uning yoshini aniklash aloxida 
axamiyatga egadir. Tabiiy mujassamalarning yoshi deganda uning komponentlari 
orasida xozirgidagidek alokadorlik va boglanish yuzaga kelgan vaqtdan buyogi 
tushiniladi.