Lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti b

Ish joylari variantlari bo`yicha daromad olish ehtimoli
Oylik	1- natija		2 – natija
maoshi	Ehtimoli	Daromad,	Ehtimoli	Daromad,
		ming so`m		ming so`m
Sotuvdan	0,5	1 500	0,5	800
foiz shaklida
Qat′iy oklad	0,9	900	0,1	700

Manba: shartli raqamlar

Bunda ikkala ish joyidan olinishi kutiladigan daromad miqdori:

Birinchi variantda: E(x) = 0,5×1 500 + 0,5 × 800 = 1 150 ming so`m;
Ikkinchi variantda: E(x) = 0,9× 900 + 0,1 × 700 = 880 ming so`m.
Ikkala ish joyi uchun ham mumkin bo`lgan natijalarning o`zgaruvchanligi har xil. Ushbu o`zgaruvchanlikka ko`ra tavakkalchilikni tahlil qilish va uning katta yoki kichikligi to`g`risida gapirish mumkin. Bunday mezonga ko`ra, haqiqiy natija bilan kutiladigan natija o`rtasidagi farq (u musbat yoki manfiy bo`lishidan qat′iy nazar) qancha katta bo`lsa, bunday chetlanish shuncha katta tavakkalchilik bilan bog`liq ekanligidan darak beradi.
Amaliyotda chetlanishni o`lchash uchun bir-biridan farq qiladigan ikkita mezon ishlatiladi. Birinchisi, dispersiya bo`lib, u haqiqiy natijadan kutiladigan natijani ayrilganining o`rtacha o`lchovi miqdori kvadratiga teng, ya′ni:

• 
  
  ²  _i [x_i  E(x)]²
  

  1. 1ⁿ

     
     

Bu yerda:  ² -dispersiya; i - i-natijaning ehtimoli; ^xi - mumkin bo`lgan natija; E(x) - kutiladigan natija.

Bizning misolimizda:  ²  ₁ x₁  E(x)² ₂ x₂  E(x)² .

132
Ushbu formuladan foydalanib quyidagi jadvalda ikkita daromad manbai uchun haqiqiy natijalarning kutiladigan natijlardan chetlanishini topamiz (8.2-jadval).

8.2- Jadval

Haqiqiy natijalarni kutiladigan natijalardan chetlanishi, ming so`mda

Ish joyi	Sotuvdan foiz shaklida		Qat′iy oklad shaklida
	natija	Chetlanish	natija	chetlanish
Birinchi	1 500	350	800	350
Ikkinchi	900	20	700	180

Manba: shartli raqamlar

• 
  
  ₁² 1 150)= 0,5 (1500 ² 1 150)+ 0,5 (800 ² = 61 250 + 61 250 = 122 500.
  

• 
  
  ₂ ² 880)= 0,9 (900 ² 880)+ 0,1 (700 ² = 360 + 3 240 = 3 600.
  

Ko`rinib turibdiki, har ikkala variant dispersiyalari keskin farq qiladi. Agar bu dispersiyalarni kvadrat ildizdan chiqarsak standart (o`rtacha kvadrat) chetlanish hosil bo`ladi.

Standart chetlanish (o`rtacha kvadratik chetlanish ham deyiladi), bu

dispersiyadan olingan kvadrat ildizga teng, ya′ni:    ² , bu yerda  - standart chetlanish.

Birinchi ish joyi uchun standart chetlanish ₁  350 so`m.122500

Xuddi shunday yo`l bilan ikkinchi ish joyi uchun standart chetlanish

• 
  
  ₂  60 so`m.3600
  

Bu shundan darak beradiki, birinchi variantda ikkinchi variantga nisbatan tavakkalchilik (risk) yuqori. Ikkala mezon ham bu yerda bir hil vazifani bajaradi, gap ularning qaysi biri foydalanishda o`ng`ayligida. Ko`rinib turibdiki ikkala holda ham ikkinchi ish joyi birinchiga qaraganda kamroq tavakkalchilikka (yo`qotishga) ega.

133
8.2. Tavakkalchilikka bo`lgan munosabat

Yuqoridagi misoldan ko`rdikki, kim tavakkalchilikka borishga moyil bo`lmasa, ikkinchi ish joyiga boradi, nima uchun deganda bu ish joyida kutiladigan daromad kamroq tavakkalchilak bilan bog`liq.

Insonlar tavakkalchilikga borishga tayyorligi bo`yicha uch turga bo`linadi: tavakalchilikga borishga moyil, tavakkalchilikga borishga qarshi, ya′ni moyil emas va tavakkalchilikka befarq qaraydigan insonlar.
Tavakkalchilikga qarshi bo`lgan inson deganda shunday inson tushuniladiki, kutiladigan daromad berilganda, u tavakkalchilik bilan bog`liq natijalarga nisbatan, kafolatlangan natijani ustun ko`radi. Agar tavakkalchilikga qarshi insonni iste′molchi deb qarasak va u oladigan daromadiga iste′mol tovarlar majmuasini sotib olib, uni iste′mol qilishdan ma′lum darajada naf oladi deb faraz qilsak, biz iste′molchining tavakkalchilik bilan bog`liq daromadining naflik darajasi bilan qanday bog`liq ekanligini ko`rishimiz mumkin (8.1-rasm).
Naflik
darajasi
68

64

58
50
40

0 10 20 30 40 70 Daromad (ming so`m)

8.1-rasm. Tavakkalchilikka moyil bo`lmagan holat
Tavakkalchilikka qarshi inson daromadi past darajadagi chekli naflikka ega ekanligini ko`ramiz. Rasmdan ko`rish mumkinki, har bir birlik qo`shimcha daromadga to`g`ri keladigan qo`shimcha naflik daromad oshishi bilan kamayib bormoqda. Masalan, 20-30 ming so`mlik daromad
134
oralig`idagi har ming so`m daromadga 0,8 birlik naf to`g`ri kelsa, 40-70 ming so`mlik oralig`ida daromadga 0,13 naf birligi to`g`ri kelyapti. Chekli naflikni kamayishi insonlarda tavakkalchilakka salbiy munosabatini kuchaytiradi. Shuning uchun ham tavakkalchilikga borishga moyillikning yo`qligi ko`pchilik insonlarga xosdir. Tavakkalchilik ular uchun og`ir sinovdek hisoblanadi va ular ma′lum kompensatsiya bo`lgandagina tavakkalchilikka borishi mumkin.

Tavakkalchilikka befarq qaraydigan inson shunday inson hisoblanadiki, kutiladigan daromad berilganda, u kafolatlangan natija bilan tavakkalchilik bilan bog`liq natijalarni tanlashga befarq qaraydi. Tavakkalchilikka neytral qaraydigan inson uchun o`rtacha foyda muhim hisoblanadi.

O`rtacha qiymatga nisbatan cheklanishlar bir-biri bilan qisqarib, umumiy chetlanishlar nolga teng bo`lgani uchun ham ushbu chetlanishlar uni qiziqtirmaydi. Tavakkalchilikka befarqlik koordinata boshidan chiqadigan to`g`ri chiziq sifatida ifodalanishi mumkin (8.2-rasm).
Daromadning bir tekisda o`zgarishi umumiy naflikni to`g`ri chiziq bo`yicha o`sishga olib keladi. Tavakkalchilikka moyil bo`lgan inson, shunday inson hisoblanadiki, kutiladigan daromad berilganda u kafolatlangan natijaga ko`ra tavakkalchilik bilan bog`liq natijani ustun ko`radi.