Lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti b

Chekli mahsulot - bu o`zgaruvchan resurslar kombinatsiyasini kichik miqdorda qo`shimcha sarfi hisobidan umumiy mahsulotning o`sgan qismiga aytiladi. Masalan, ishlab chiqarishda bitta omil, ya′ni faqat mehnat
saflansa chekli mahsulot MP<sub>L</sub> quyidagicha aniqlanadi: <sup>MP</sup>L <sup> </sup><sub></sub><sup>Q</sup><sub>L</sub> ;
Бу ерда Q - qo`shimcha birlik mehnat sarfi ( L ) hisobiga ishlab chiqarilgan qo`shimcha mahsulot miqdori.

Agar ishlab chiqarishda mehnat sarfi o`zgarmas bo`lib, mahsulot ishlab chiqarish faqat kapitalga bog`liq bo`lsa, chekli mahsulot MP_K ga

teng: ^MPK ^ _^_K^Q
Bu yerda: Q - bir birlik qo`shimcha kapital sarfi hisobidan ishlab

chiqarilgan qo`shimcha mahsulot; K - bir birlik qo`shimcha sarflangan kapital.

Quyidagi jadvalda mehnat sarfi o`zgarmas bo`lganda, ishlab chiqarish hajmi faqat kapital sarfiga bog`liq bo`lgandagi o`rtacha va chekli mahsulotlar miqdori ko`rsatilgan.
10.2-jadval
Bir o`zgaruvchi omil qatnashgandagi ishlab chiqarish

Kapital	Mehnat	Mahsulot	O`rtacha mahsulot,			Chekli mahsulot,
sarfi,	sarfi,	ishlab	AP 	Q		MPL		Q
K	L	chiqarish
				L				L
		hajmi, Q
15	0	0	-				-
15	1	12	12				12
15	2	32	16				20
15	3	60	20				28
15	4	80	20				20
15	5	95	19				15
15	6	108	18				13
15	7	112	16				4
15	8	112	14				0
15	9	108	12				- 4
15	10	100	10				- 8
			172

Birinchi ustun ishlab chiqarishda qatnashgan kapitalning o`zgarmasligini ko`rsatib turibdi. Ikkinchi ustunda mehnat sarfi keltirilgan. Bir birlik mehnat sarfiga to`g`ri keladigan mahsulot o`rtacha mahsulot bo`lib, u to`rtinchi ustunda keltirilgan. O`rtacha mahsulot ishlab chiqarilgan mahsulotni umumiy mehnat sarfiga nisbati bilan aniqlanadi. O`rtacha mahsulot ishlab chiqarish hajmi 84 birlikka etguncha ortib, undan keyin qisqarib boradi. O`rtacha mahsulot maksimal bo`lganda mehnat sarfi to`rt birlikni tashkil qiladi.

Beshinchi ustunda mehnat sarfining chekli mahsuloti MP_L keltirilgan. U qo`shimcha bir birlik mehnat sarfi hisobidan ishlab chiqarilgan qo`shimcha mahsulot miqdori bo`lib, mahsulot ishlab chiqarish hajmini ko`rsatuvchi uchinchi ustundagi har bir mahsulot miqdoridan undan oldingi ishlab chiqarilgan mahsulot miqdorini ayrish orqali aniqlanadi. Masalan, kapital sarfi o`zgarmas bo`lganda (15 birlik) mehnat sarfining ikki birlikdan uch birlikka o`zgarishi mahsulot ishlab chiqarishni 32 birlikdan 60 birlikka oshiradi, demak qo`shimcha bir birlik mehnat sarfi 60-32=28 birlik qo`shimcha mahsulot yaratadi. O`rtacha mahsulotdek, chekli mahsulot ham boshida o`sib, keyinchalik kamayib boradi (ya′ni, u 3 birlik mehnat sarfigacha o`sib, mehnat sarfi 3 birlikdan oshganda kamayib boradi). Shuni esdan chiqarmaslik kerakki, chekli mahsulot miqdori mehnatga va boshqa kapital sarfiga ham bog`liq. Agar mehnat sarfi o`zgarsa kapital sarfi ham o`zgarishi mumkin.
Omillar mahsuldorligining kamayish qonuni. Omillar mahsuldorligini kamayish qonuni shuni ko`rsatadiki, biror bir ishlab chiqarish omilidan foydalanish oshib borganda (boshqa omillardan foydalanish o`zgarmaganda), shunday bir nuqtaga erishiladiki, ushbu nuqtadan boshlab qo`shimcha ishlatilgan omil ishlab chiqarish hajmini kamaytiradi (10.3-rasm).
Agar biz o`zgaruvchan omil sifatida mehnat sarfini qarasak (kapital sarfi o`zgarmaganda), mehnat sarfi kichik miqdorda oshganda mahsulot ishlab chiqarish hajmini anchagina oshiradi, nima uchun deganda, boshlang`ich davrda mehnat sarfining oshishi kapitaldan to`liqroq foydalanish imkonini beradi.
173

Q3	95	C
		B
Q2	80
Q1	60	A 

0	L1	L2	L3	Mehnat
O‘rtacha va				sarfi, L
chekli
mahsuldorlik,	A′	B′
APL, MPL

0				MPL	C′	APL
	1	2	3	4	6	8	L

10.3-rasm. Bir o`zgaruvchi omil (L-mehnat) sarfida ishlab chiqarish grafigi
Natijada chekli mahsuldorlik, umumiy va o`rtacha mahsuldorlik oshadi. Lekin pirovard natijada ishchilar sonining oshishi (kapitalning o`zgarmaganligi) chekli mehnat unumdorligini kamayishiga olib keladi, ya′ni omil mahsuldorligining kamayish qonuni ishlay boshlaydi. Omil mahsuldorligining (bir birlik qo`shimcha omil sarfiga to`g`ri keladigan qo`shimcha mahsulot) kamayish qonuni qisqa muddatli oraliqqa xosdir, chunki bu oraliqda kamida bitta omil o`zgarmasdir. Uzoq muddatli oraliqda barcha omillar ma′lum miqdordagi kombinatsiyada oshsa, ishlab chiqarish hajmi ham oshib boradi.
Omil mahsuldorligining kamayish qonuni chekli mahsulotning kamayishini ifodalaydi. Mahsuldorlik kamayish qonuni ma′lum bir ishlab
174
chiqarish texnologiyasida o`rinlidir. Yuqorida keltirilgan 10.2-jadval ma′lumotiga ko`ra umumiy mahsulot miqdori, o`rtacha va chekli mahsulot miqdorlarini qarab chiqamiz: O`rtacha mahsulot va chekli mahsulot chiziqlari bir-biri bilan bog`liqdir. Agar chekli mahsulot o`rtacha mahsulotdan katta bo`lsa MP<sub>L</sub>  AP<sub>L</sub> , o`rtacha mahsulot o`sadi. Rasmda NA' oraliqda chekli mahsulot MP<sub>L</sub> o`rtacha mahsulot AP_L dan katta bo`lgani uchun, o`rtacha mahsulot o`sadi. A nuqtada, chekli mahsulot maksimumga erishadi. AB' oraliqda chekli mahsulot kamayib, B' nuqtada o`rtacha mahsulotga teng bo`ladi. B'C' oraliqda MP<sub>L</sub>  AP<sub>L</sub> bo`lgani uchun o`rtacha mahsulot kamayib boradi.

Omillar mahsuldorligining kamayish qonuni absolyut bo`lmasdan nisbiy xarakterga egadir va u ma′lum ishlab chiqarish texnologiyasiga qo`llaniladi. Vaqt o`tishi bilan texnologiyaning takomillashuvi, mahsulot ishlab chiqarish chizig`ini yuqoriroqga ko`tarilishiga olib kelishi mumkin. Masalan, birinchi texnologiyada o`zgaruvchan mehnat resursidan

maksimal	foydalanish L1	bo`lsa (10.4-rasm), yangi,		takomillashgan 2-
texnologiyaga o`tilishi, mehnat sarfi hajmini			L2 ga oshiradi L2  L1  ,
yanada	takomillashgan	3-texnologiyaga	o`tilishi	mehnat sarfini
L3 miqdorgacha oshiradi L3  L2  L1 .