Lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti b

10.2. Izokvanta va ishlab chiqarish omillarini chekli texnologik almashtirish normasi
Izokvantalar. Ishlab chiqarishda faqat ikkita omil - mehnat va kapitaldan foydalaniladigan ishlab chiqarishni qaraymiz. Faraz qilaylik, mebel ishlab chiqarish tsexida mavjud texnologiya asosida sarflanadigan kapital va mehnatning ma′lum nisbatlari kombinatsiyasida stul ishlab chiqarilmoqda. Quyidagi 10.1-jadvalda har xil resurslar sarflari kombinatsiyasida maksimal ishlab chiqariladigan mahsulot miqdori keltirilgan.
10.1-jadval
Omillar sarfining har xil miqdoriy tarkibida ishlab chiqarilgan
mahsulotlar miqdori

Kapital

Mehnat sarfi, (soatlarda)
Sarfi	1			2		3		4	5
1	30			50		60		70		80
2	40			65		80		85	100
3	60			80		100		110	115
4	65			85		110		115	120
5	80			100		120		125	130

10.1-jadvalga ko`ra ikki birlik mehnat va bir birlik kapital sarflab 50 birlik stul ishlab chiqarish mumkin, yoki uch birlik mehnat va to`rt birlik kapital sarflansa, 110 dona stul ishlab chiqariladi. Jadvalning har bir qatoridagi ishlab chiqarish hajmlarini qarasak shu narsani kuzatishimiz mumkinki, kapital sarfi o`zgarmaganda, mehnat sarfining oshishi bilan birga umumiy ishlab chiqarish hajmi ortib bormoqda. Masalan, kapital

168
sarfi 2 ga teng bo`lganda va mehnat sarfi birdan besh birlikgacha o`zgarganda mahsulot ishlab chiqarish hajmi 40 birlikdan 100 birlikgacha o`zgaradi. Xuddi shunday, jadvalning ustunlarini yuqoridan pastga qarab kuzatganimizda ham, mehnat sarfi o`zgarmay, kapital sarfi oshib borishiga ko`ra stul ishlab chiqarish hajmi ham oshib borayotganligini ko`ramiz. 5.1-jadvalda keltirilgan mahsulot ishlab chiqarish ko`rsatkichlarini grafikda ham tasvirlash mumkin (10.1-rasm).

Kapital
sarfi	5	C	M
	4
	3	A	D	N
	2			E			T	Q3=100
	1			B			F	Q2=80
								Q1=60
								Mehnat
		1	2	3	4	5		sarfi

10.1- rasm. Ishlab chiqarish omillari sarfi o`zgarishiga ko`ra stul ishlab chiqarish grafigi.
Rasmda keltirilgan Q₁ egri chizig`i 60 dona stul ishlab chiqarishni ta′minlaydigan kapital va mehnat sarflari kombinatsiyalarini ifodalaydi. Q<sub>2</sub> egri chizig`i 80 dona stul ishlab chiqarish uchun sarflanadigan kapital va mehnat sarflari kombinatsiyalarini, Q₃ egri chizig`i esa 100 dona stul ishlab chiqarish uchun sarflanadigan resurslar sarflari kombinatsiyalarini ifodalaydi. Rasmdagi Q<sub>1</sub>, Q<sub>2</sub> va Q<sub>3</sub> egri chiziqlarga izokvantalar deyiladi.
Izokvanta - bu bir xil hajmdagi mahsulotni ishlab chiqarishni ta′minlaydigan ishlab chiqarish omillari sarflari kombinatsiyalarini ifodalovchi egri chiziqdir. Demak, 10.1-rasmda uchta izokvanta tasvirlangan Q<sub>1</sub>, Q<sub>2</sub> va Q<sub>3</sub>. Grafikning gorizontal o`qi bo`yicha mehnat
169
sarfi, vertikal o`q bo`yicha kapital sarfi ko`rsatilgan. Masalan, Q₁ izokvantaning har bir nuqtasi koordinatalari 60 dona stul ishlab chiqarish uchun sarflanadigan mehnat va kapital sarflarini ko`rsatadi. A nuqtada 60 dona stul ishlab chiqarish uchun uch birlik kapital va bir birlik mehnat sarflangan bo`lsa, B nuqtada ushbu 60 dona stul ishlab chiqarish uchun bir birlik kapital va uch birlik mehnat sarflanadi.

Q₂ izokvanta nuqtalari 80 dona stulni mehnat va kapital sarflarining har xil kombinatsiyalarida ishlab chiqarish mumkinligini ifodalaydi. Rasmda Q₂ izokvantaning C, D, E va F nuqtalarida mehnat va kapital sarflarining har xil kombinatsiyalarida 80 dona stul ishlab chiqariladi. Xuddiy shunday Q₃ izokvantaning M, N va T nuqtalari ham har xil ishlab chiqarish omillari sarfida 100 ta stul ishlab chiqarishni ta′minlaydi.
10.1-rasmdan ko`rinib turibdiki Q<sub>3</sub> izokvanta Q<sub>2</sub> izokvantadan o`ngroq va yuqoriroqda joylashgani uchun unga to`g`ri keladigan ishlab chiqarish hajmi Q₂ nikidan ko`proq. Q<sub>2</sub> izokvanta esa Q<sub>1</sub> ga nisbatan o`ngroq va yuqoriroqda joylashgani uchun unga to`g`ri keladigan ishlab chiqarish hajmi Q₂ nikidan ko`proq. Demak, izokvantalar chapdan o`ngga va yuqoriga qarab joylashib borsa, ularga to`g`ri keladigan ishlab chiqarish hajmi ham mos holda oshib boradi. 5.1-rasmdagi izokvantalar uchun Q₁  Q₂  Q₃ deb yozishimiz mumkin.
Izokvantalarni bunday tartibda joylashishini ikkita omildan, ya′ni mehnat va kapital sarflariga bog`liq ishlab chiqarish funksiyasi yordamida ko`rib chiqamiz. Quyidagi ishlab chiqarish funksiyasi berilgan bo`lsin: Q  f L, K  (1). (1)-funktsiyaning uch o`lchovli fazodagi grafigi 10.2-rasmdagi ko`rinishda bo`ladi. Rasmda ishlab chiqarish funksiyasi grafigi
berilgan, u yarmi kesilgan qozonni eslatadi. Q1^' ,Q2^' ,Q3^' lar funktsiyaning ma′lum qiymatlari bo`lib, ular funktsiyaning daraja chiziqlari deyiladi. Bu yerda funktsiyaning daraja chiziqlariga to`g`ri keluvchi mahsulot ishlab
chiqarish hajmlari quyidagi tengsizlikni qanoatlantiradi: Q1^'  Q2^'  Q3^' . Funktsiyaning daraja chiziqlarining 0LK tekisligiga proektsiyasi Q₁,

Q₂ va Q₃ izokvantalar hisoblanadi. Ishlab chiqarish funksiyasining yuqori
170
daraja chizig`iga to`g`ri keluvchi izokvantaga yuqori mahsulot ishlab chiqarish hajmi to`g`ri keladi. Rasmdan ko`rinib turibdiki, izokvantalar bir-biri bilan kesishmaydi.

Q

Q′₃
Q′₂

Q′₁
K

0

Q₃

Q₂

Q₁
L
10.2-rasm. Ishlab chiqarish funksiyasi grafigi va uning Q₁, Q₂ va Q₃ darajadagi chiziqlari
Izokvantalar kartasi - bu izokvantalar majmuasidan iborat bo`lib, ularning har biri ma′lum ishlab chiqarish omillari sarflari kombinatsiyalariga to‘g‘ri keladigan maksimal ishlab chiqarish hajmini o`zida akslantiradi.
Izokvantalar firmalarda mahsulot ishlab chiqarishning variantlari ko`pligini ko`rsatadi. Bu firmalar uchun muhim axborot bo`lib, keyinchalik ko`ramiz, qanday qilib izokvantalar mahsulot ishlab
chiqarishda xarajatlarni minimallashtiradigan yoki foydani maksimallashtiradigan omillar sarfi kombinatsiyalarini tanlashga imkon yaratadi.
Ma′lum vaqt oralig`ida jami ishlab chiqarilgan mahsulotni umumiy mahsulot desak, o`rtacha mahsulot - umumiy mahsulotni ushbu mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflangan o`zgaruvchan ishlab
chiqarish omillari sarfiga nisbati bilan aniqlanadi. ^{AP  Q}_F

171
Bu yerda: Q - umumiy mahsulot miqdori; AP- o`rtacha mahsulot; F-sarflangan resurslar.