Lomakin Viktor Kuzmiç. Dünya iqtisadiyyatı. İqtisadi ixtisaslar və istiqamətlər üzrə təhsil alan tələbələr üçün dərs
Yüklə 5,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- _________________________________________________ Kapitalın ixracı
45 Hindistana iplik parça ixracı 1618-1835-ci illərdə 65 dəfə artmışdı. XIX əsrin ortalarında ixrac olunan parçaların 1/4 hissəsi məhz ora göndərilirdi. Qərb ölkələrinin ucuz sənaye malları yerli sənətkarları müflisləşdirirdi. Bundan başqa, müstəmləkəçilər yerli malların istehsalına, daşınmasına və ticarətinə ayrı-seçkilik salan vergilər tətbiq etməklə, milli istehsalı sarsıdırdılar. Şimal yarımkürəsində sənayedə çevriliş baş verməsi və onun sürətli inkişafı müstəmləkələrin təsərrüfatında vəziyyəti dəyişdirirdi. Qərb ölkələrində maşın vasitəsi ilə istehsalın (ilk növbədə resurstutumlu sahələrdə) sürətlə inkişaf etməsi xammala olan tələbatı daim artırırdı. Müəyyən ərazi üzərində hökmranlıq metropoliya şirkətlərinə xammalı aşağı, inhisar qiymətləri ilə istehsal etməyə və satın almağa imkan verirdi. İşçi qüvvəsinin ucuzluğu, istismarın kapitalizmdən əvvəlki metodlarından istifadə üçün geniş imkanların mövcudluğu (məcburi qaydada cəlbetmə, borcun işləməklə ödənilməsi və s.) böyük mənfəət təmin edirdi.
XIX əsrin ortalarından etibarən Avropa ölkələrindən geniş miqyasda kapital çıxarılmağa başlandı. Çıxarılan vəsaitlərin yarısından çoxu Şimal ölkələrinə, o cümlədən 24%-i Şimali Amerikaya, digər hissəsi isə Asiya, Latın Amerikası, Okeaniya, Afrika ölkələrinə gedirdi. Kapitalın əsas hissəsi infrastrukturun, ilk növbədə dəmir yollarının inkişafına yönəldilən istiqrazlar üzrə borclardan ibarət idi. Bu dövrdə kapital bazarının nəzərəçarpan cəhətlərindən biri dövlət istiqrazlarının üstünlük təşkil etməsi olmuşdur. Müstəmləkə ölkələrində yerləşdirilən kapitalın öz xüsusiyyətləri vardı. Bir sıra hallarda kapital qoyuluşlarının əsas hissəsi onun metropoliyadan çıxarılması hesabına deyil, müstəmləkələrdə dövlət borcu formasında səfərbər olunması vasitəsilə təmin edilirdi. Bu borclar həmçinin müstəmləkə administrasiyasının xərcləri ilə bağlı olaraq yaranırdı. Kapitalın bu tərzdə ixrac olunması iqtisadi inkişafı ləngidirdi. Yalnız sonrakı dövrlərdə borcun tərkibində yol tikintisi ilə əlaqədar olan məhsuldar xərclər meydana çıxdı. Bu dövrdə sahibkarlıq kapitalının beynəlxalq miqyasda hərəkət etməsi dünyada inkişafın səciyyəvi cəhəti olmuşdur. Onun çıxarılmasında portfel investisiyaları üstünlük təşkil edirdi, xarici investisiyaların 1/3 hissəsi isə birbaşa kapital qoyuluşlarının payına düşürdü. 1913-cü ildə onların məcmu həcmi MDM-in 9%-dən çox olmuşdur. 1875-ci ildən sonra birbaşa kapital qoyuluşlarının hərəkəti mütəmadi xarakter aldı. Birbaşa kapital qoyuluşlarının təqribən 55%-i indi inkişaf etməkdə olan ölkələrə, o cümlədən böyük bir hissəsi Latın Amerikasına yönəldilirdi. Sənayeləşmiş
46 altsistemdə təqribən bərabər olan axınlar Avropa və Şimali Amerikaya yönəlmişdi. Birbaşa kapital qoyuluşlarının çox hissəsi (55%-i) xammal sahələrinə, 20%-i dəmir yollarına, 10%-i ticarətə və bölgü şəbəkəsinə, nisbətən az hissəsi isə (15%) emal sənayesinə yönəlirdi. Emal sənayesinə investisiya qoyuluşları Avropa və Şimali Amerikada cəmləşirdi. Mə- dənçıxarma sənayesinə və plantasiya təsərrüfatının "bal dövrü" keçirdiyi kənd təsərrüfatına kapital qoyuluşları xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi. Sahibkarlıq kapitalının ixracı beynəlxalq istehsalın meydana çıxması ilə nəticələndi. Beynəlxalq iqtisadi mübadilə münasibətlərinə istehsal sahəsinin əlavə olunması dünya təsərrüfatının keyfiyyətcə yeni mərhələyə qədəm qoyduğunu göstərirdi. Bunun nəticəsində ölkələrin iqtisadi təcridolunmadan çıxması sürətləndi, sahələr səviyyəsində beynəlxalq əmək bölgüsü gücləndi. Beynəlxalq istehsalın inkişafında təbii maneələrin aradan qaldırılmasında nəqliyyatın inkişafı mühüm rol oynayırdı. XX əsrin əvvəllərində beynəlxalq dəmir yolu şəbəkəsi yaradılmış, buxarla işləyən gəmilərin ixtirası nəticəsində dəniz nəqliyyatı təkmilləşdirilmişdi. Okean daşımalarına çəkilən xərclər 2,3 dəfəyədək ixtisar olunmuşdu. Müstəmləkəçilik sistemi, ssuda və sahibkarlıq kapitallarının ixracı bir- birindən kəskin fərqlənən ölkələri və əraziləri nisbətən vahid təsərrüfat: dünya təsərrüfatı sistemində - birləşdirdi. Burada özünəməxsus iqtisadi strukturun yaradılması müstəmləkələri və yarımmüstəmləkələri metropoliyaların iqtisadi əlavələrinə çevirirdi. Müstəmləkələrin iqtisadiy- yatına xaricdən gətirilən kapitalizm ukladı daxili bazarla yalnız orada çalışan yerli işçilərin ənənəvi sektorların buraxdığı məhsullara göstərdiyi maraq çərçivəsində bağlı idi. Bu uklad əsarət altına alınmış ölkələrin iqtisadiyyatında yad cisim idi. Ümumiyyətlə isə, müstəmləkələrdə təkrar istehsal prosesi istehsal vasitələrinin gətirildiyi və məhsulların satıldığı metropoliyalardakı analoji prosesin davamına çevrilmişdi. Beləliklə, XIX əsrin son üç onilliyində uzunmüddətli tarixi proses başa çatdı. Beynəlxalq mübadilə, sahibkarlıq kapitalının ixracı ümumdünya xarakteri aldı. Yaranan dünya təsərrüfatı sistemi sənayecə inkişaf etmiş kapitalist ölkələrindən, müstəmləkə və asılı vəziyyətdə olan çoxlu sayda aqrar-xammal ölkələrindən ibarət olmuşdur. Qərb dövlətlərinin inkişafının qanunauyğunluqları dünyada təsərrüfat münasibətləri məcmusunun əsas istiqamətlərini müəyyən etməyə başladı. İqtisadi inkişafın impulsları məhz onlardan gəlirdi. Sosial-iqtisadi baxımdan dünya təsərrüfatının yaranması kapitalist münasibətlərinin zor tətbiq olunması yolu ilə bütün dünyaya yayılması prosesi kimi çıxış edirdi.
Yüklə 5,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|