Lomakin Viktor Kuzmiç. Dünya iqtisadiyyatı. İqtisadi ixtisaslar və istiqamətlər üzrə təhsil alan tələbələr üçün dərs
Yüklə 5,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Modernləşmə və neo-təkamül nəzəriyyəsi
- __________________________________________________ Asılılıq nəzəriyyəsi
61 ____________________________________________ Modernləşmə və neo-təkamül nəzəriyyəsi Bu nəzəriyyə tarixdə mövcud olan insan cəmiyyətlərinin ikiqütblü: ənənəvi və müasir - olduğuna istinad edir. Nəzəriyyə ənənəvi cəmiyyətdən müasir cəmiyyətə keçidi onların müxtəlif tərzdə başa düşülməsinə əsaslanmaqla izah edir. Bu nəzəriyyə müasir iqtisadi artıma keçidi təkcə maddi maraqla deyil, həmçinin mənəvi dəyərlərlə, sosial strukturun səfərbərlik tipinə keçidlə əlaqələndirir. Ənənəvi cəmiyyətlər yeniliklərə qarşı hazır olmayan fərdlər, müasir cəmiyyətlər isə xarici aləmə açıq, dərin təfəkkürün və praktiki təcrübənin təsiri altında yeni ideyaları və əşyaları tətbiq edə bilən şəxslər tərəfindən idarə olunur. Modernləşmə nəzəriyyəsi müxtəlif cəmiyyətlərin müasir hala düşməsini şərtləndirən və yaranan sosial quruluşun xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirən insan mexanizmlərini və sosial- struktur proseslərini nəzəri baxımdan açmaq cəhdidir. O, qarşılıqlı beynəlxalq əlaqələrin ümumi dəyişiklikləri məcrasında baş verən mədəni- siyasi və iqtisadi inkişafın, müstəqil inkişaf meyilləri kimi təfsir olunan sosial və psixoloji səfərbərliyin müxtəlif cəhətlərini əhatə edir. Nəzəriyyə "Avropalaşdırma", "Amerikalaşdırma", yaxud "Qərbçilik" kimi anlayışları dəyişdirmiş, tərəqqi haqqında etnomərkəzçi təsəvvürləri sıxışdırmışdır. Modernləşmə nəzəriyyəsinin metodoloji əsasları M.Veberin, T.Pirsonun,
protestantlıqla əlaqələndirməyə və başqa mənsəb sistemlərinin müasir cəmiyyətin inkişafına necə mane olduğunu göstərməyə çalışırdı. Müasir zamanda modernləşmə konsepsiyaları ictimai-iqtisadi dinamikanın, cəmiyyətdə baş verən dəyişikliklərin ayrı-ayrı cəhətlərinə istinad edirlər. Bəzi tədqiqatçılar modernləşməni istehsalın adambaşına düşən həcminin artmasını normaya çevirən ictimai və sosial mühitin yaradılması kimi başa düşürlər. Bu halda təkcə istehsalın kəmiyyətcə artımında deyil, həmçinin insanın istehsal fəaliyyətinin yönəldiyi dəyərlər sistemində də dəyişikliklərin baş verməsi mühüm sayılır. İnstitusional çərçivədə modernləşmə ilk növbədə inkişaf etməkdə olan ölkələrin sosial- iqtisadi orqanizminin yenidən qurulması kimi nəzərdən keçirilir (Q.Myurdal). Son illərdə modernləşmə nəzəriyyəsi o qədər də geniş yayılma- mışdır. Ənənəvi və müasir anlayışlarının arxasında maddi marağın, dəyərlərə müasir yanaşmaların dura bilməsi ehtimalı olduğuna görə, onların arasındakı fərqdən nəzəri baxımdan istifadə edilməsi çətindir. Bu nəzəriyyə inkişafa kömək edən, yaxud onu ləngidən siniflərin, yaxud maraqlar qrupunun rolunu aşağı salır, bir çox ziddiyyətlərə əhəmiyyət vermir və onda adətən fərdi xüsusiyyətlərə əsaslanan izahatlara xas olan məntiqsizlik vardır.
62 Modernləşmə nəzəriyyəsi çox vaxt ənənəvi və müasir cəmiyyətlərin təhlilinə tarixi mövqedən yanaşan neo-təkamül nəzəriyyəsi ilə birləşdirilir. Neo-təkamül nəzəriyyəsi müasir cəmiyyətin sosial təbəqələşmə yolu ilə ənənəvidən müasirə keçməklə inkişaf etməsi fikrinə əsaslanır. Ən bəsitdən nisbətən mürəkkəbə, "ən aşağıdan ali qütbə" doğru inkişaf edən bioloji orqanizmlərdə olduğu kimi, müasir cəmiyyətlər də sosial və institusional baxımdan təbəqələşmişdir. XIX əsrin təkamül nəzəriyyəsindən fərqli olaraq, neo-təkamül nəzəriyyəsi xətti ehkamı təkzib edir və ənənəvidən müasirə keçidin çoxsaylı yollarının olduğunu təsdiqləyir. Lakin bu konsepsiya kapitalizm yolunun ABŞ və Qərbi Avropa ölkələrində olduğu kimi, plüralist demokratiyadan keçməsinin alternativlərdən ən yaxşısı olması fərziyyəsinə əsaslanır, yəni modernləşmə ilə vesternləşdirməni (Qərbləşməni) eyniləşdirir. Modernləşmə və neo-təkamül nəzəriyyəsi XX əsrin birinci yarısında üstün mövqe tuturdu. Onun məntiqinə görə, yeni millətlər inkişaf etmiş ölkələrə çevrilən kimi, avtomatik surətdə onların ailəsinə daxil olurlar. 1950-ci illərdən Qərb alimlərinin təklif etdikləri modernləşmə sxemləri azadlığa çıxmış və müstəmləkə ölkələrin reallıqları ilə bir araya sığmadıqları üçün, artan şübhə ilə qarşılanmağa başladı. 1960-cı illərdə Asiya və Afrika ölkələrində antiimperialist mübarizəsi genişləndikcə, başqa konsepsiyalar funksional ortodoksluğa üstün gəlməyə başladı. __________________________________________________ Asılılıq nəzəriyyəsi
1960-1970-ci illərdə qlobal sistemin inkişafının ən nüfuzlu konsepsiyası asılılıq nəzəriyyəsi, yaxud asılılıq metanəzəriyyəsi olmuşdur. Asılılıq metanəzəriyyəsi və periferiya inkişafı Latın Amerikasının bir qrup iqtisadçısı və sosioloqu tərəfindən irəli sürülmüşdü. Onun banisi məşhur Argentina iqtisadçısı R.Prebiş idi. Həmin dövrdə kütlələri inkişaf etmiş kapitalist ölkələrinin bəlalarından azad olan, milli və müstəqillik əsasında "ideal bazar cəmiyyəti" qurmaq naminə fədakarlığa çağıran milli kapitalizm və inteqral modernləşmə ehkamları 1959-cu il Kuba inqilabının təsiri altında nüfuzdan düşürdü. Metanəzəriyyə üç istiqamətə bölünür: (1) asılı geridə qalma, (2) asılı inkişaf və (3) asılılığın təkrarlanması. Onun ilkin məqamı kapitalist sisteminin dünya miqyasında iqtisadi inkişaf doğurması ilə yanaşı beynəlxalq, milli və yerli səviyyələrdə inkişafı ləngitməsi barədə müddəadır. Asılılıq və geridə qalma nəzəriyyəsinin tərəfdarları iddia edirlər ki, kapitalizm sistemi inkişaf etməkdə olan ölkələrin geriliyinin səbəbkarıdır və o mövcud olanadək həqiqi inkişaf qeyri-mümkündür. Məsələn, A.Frank göstərirdi ki, metropoliya özündən asılı ölkələrin izafi iqtisadi resurslarını mənimsəyərək, onlardan öz inkişafı üçün istifadə edir. Asılı ölkələr isə öz
Yüklə 5,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|