"Loyiha" va "loyihalarni boshqarish" so’zlari turli sohalardagi va hukumat darajasidagi menejerlar tomonidan ishlatiladigan terminologiyada aniq belgilangan

XI BOB. XAVF-XATARLARNI BOSHQARISH
11.1Asosiy tushunchalar: xatar va noaniqlik
Loyiha boshqaruvidagi qarorlarni qabul qilish jarayoni, qoida tariqasida, quyidagi omillar bilan belgilanadigan bir yoki bir nechta noaniqlik o’lchovi mavjud bo’lganda amalga oshiriladi:

• barcha parametrlarni, vaziyatni, maqbul echimni tanlash uchun vaziyatni to’liq bilmaslik, shuningdek mavjud bo’lgan barcha maTumotlarni to’g’ri va aniq hisobga olishning mumkin emasligi hamda atrof - muhitning ehtimoliy xarakteristikalari mavjudligi;

  
  

• tasodifiy omil mavjudligi, ya’ni, ehtimollik bilan amalga oshirishda ham ko’zda tutilmagan va prognoz qilinmagan omillarni qo’llash;

  
  

• qarorlar qabul qilish qarorlar qabul qilganda qarama-qarshi yoki bir-biriga o’xshamaydigan manfaatlarga ega bo’lgan sheriklarni o’ynash holatida bo’lganida, muholifatning sub’ektiv omillari mavjud.

  
  

SHunday qilib, loyiha noaniqlik va xavf sharoitida amalga oshiriladi, va bu ikki toifalar o’zaro bog’liq.

Keng ma’noda noaniqlik - loyihaning shartlari, xususan, ular bilan bog’liq xarajatlar va natijalar haqidagi maTumotlarning to’liqligi yoki noto’g’riligi.
Xavf, aniq belgilangan muddat davomida strategik maqsadlarga erishishga salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin bo’lgan barcha ichki va tashqi old shartlarni anglatadi.
Ular faqat zararni olish imkoniyatini nazarda tutadigan toza xavflarnivaijobiy yoki salbiy natijalarga olib keladigan spekulyativ xatarlarniajratib turadilar.
Moliyaviy xatarlar - bu moliyaviy va kredit-fond birjalarida muayyan operatsiyalarni amalga oshirishda yo’qotishlarni istisno qiladigan spekulyativ xavf-xatarlardir.
Korxonaning iqtisodiy faoliyatining bir yoki bir nechta natijasiga erishish noaniqligi ekzogen (tashqi) va ichki (endogen) omillarning ta’siri bilan belgilanadi.
Ekzogen omillar quyidagilardan iborat: siyosiy beqarorlik, ijtimoiy-iqtisodiy keskinliklar, milliy va etnik to’qnashuvlar; rivojlanishning hududiy va tarmoq xususiyatlari; moliyaviy bozordagi o’zgaruvchanlik, inflyatsiya; investitsion ehtiyoj, iste’mol talabi.
Ushbu omillar quyidagi xavf guruhlariga bo’linishi mumkin bo’lgan xavf omillarini keltirib chiqaradi:

• siyosiy xavf omillari: siyosatdagi radikal o’zgarishlar ehtimoli; korxona boshqaruviga davlat aralashuvi; byurokratiya; qo’shni davlatlar bilan munosabatlar; milliy xususiyatlar.

  
  

• iqtisodiy xavf omillari: iqtisodiy o’sishning real stavkalari; iqtisodiyotning hajmi, energiya manbalarining mavjudligi, mintaqada mehnatning mavjudligi va qiymati, rasmiy oltin zahiralarining importga nisbati.

  
  

• moliyaviy xavf omillari: tovar va kapitalning harakatlanishi, milliy valyutaning konvertatsiyalanishi, narxlarni tartibga solish, soliq stavkalari, inflyatsiya darajasi, xorijiy kapitalni jalb qilish qobiliyati, mamlakat mintaqasining tashqi qarzlari bilan bog’liq cheklov choralari.

  
  

Endogen omillar korxonaning faoliyatiga bevosita bog’liq va uning asosiy parametrlarini aniq prognoz qilishning mumkin emasligi sababli. Endogen omillar quyidagilarni o’z ichiga oladi: texnologiyalarda o’zgarishlar va asosiy vositalarning tuzilishi, ularning funksional va iqtisodiy amortizatsiyasi; sotish bozorining salohiyati, ishlab chiqarish hajmi, korxona raqobatbardoshligi; doimiy va o’zgaruvchan xarajatlar, ishlab chiqarish rentabelligi, sarmoyaning qaytarilishi; korxona moliyalashtirish manbalari.
Korxonada noaniqlikning genetik omillari rentabellik darajasini va kapitalning daromadliligini belgilovchi o’zgaruvchan o’zgarishlarga bog’liq bo’lib, korxona ishlab chiqarish va biznes faoliyatini moliyalash sohasida bir qator xavflarni keltirib chiqaradi.
Kredit xatari - tijorat bankining qarzni taqdim etish yoki to’lashdan bosh tortishi mumkinligidan iboratdir. Bu kredit bo’yicha foizlarni to’lashga qodir emaslik va qarzning asosiy miqdorini qoplash xavfi. Kredit xavfini belgilovchi omillar: kredit muddati, foiz stavkasi, qaytarib olish tartibi, ikkilangan yoki sindikatlashgan (guruh) kredit, kredit shartnomasining shartlari, tijorat bankining ishonchliligi.
Ishbilarmonlik xatarikompaniyaning investitsion kapitaldan daromadlar darajasini saqlab qololmasligidan dalolat beradi. Biznes tavakkalchiligi korporativ rejalashtirishda, ishlab chiqarishni tashkil qilishda, marketing strategiyasida va mahsulotlar marketingida noto’g’ri hisobotlar natijasida paydo bo’ladi.
Foiz xatariqarz mablag’lari bo’yicha foiz stavkalarining o’zgarishi natijasida yuzaga keladi, bu esa investitsion daromadlar bo’yicha foizlarni qoplash xarajatlarining o’zgarishiga va natijada kutilayotgan natijalar bilan taqqoslanadigan foyda marjining va hatto zararning o’zgarishiga olib keladi. Foiz stavkalari inflyatsiya ta’siri ostida, markaziy bank aralashuvlari, biznes aylanishi.
Valyuta xatarlari (tavakkalchiliklari)bir chet el valyutasining almashinuv kursining boshqa biriga nisbatan o’zgarishi bilan bog’liq valyuta zararlarining xavfini anglatadi. CHet elda xorijiy valyutadagi mahsulotni sotib olgan va sotadigan korxonalar ushbu turdagi xavfga duchor bo’ladilar; xorijiy filiallari bo’lgan korxonalar; valyuta operatsiyalari bilan shug’ullanadigan moliyaviy institutlar. Valyuta xavfining uch turi mavjud: operatsion, translyatsion va iqtisodiy.
Operatsion valyuta xatari- savdo operatsiyalari va moliyaviy investitsiyalar va dividend to’lovlari uchun naqd operatsiyalar bilan bog’liq. Naqd pul oqimlari va daromad marjlari operatsion xavf ostida qolmoqda.
CHet elda investitsiyalar va tashqi kreditlar bilan bog’liq translyatsion xatari. U milliy valyutaga aylantirilganda balans va zararlar to’g’risidagi hisobotlarni ta’sir qiladi.
Iqtisodiy xatarkelajakdagi shartnoma bilan bog’liq. Uzoq muddatli xarakterga ega, u korxonaning istiqbolli rivojlanishi bilan bog’liq va taxmin qilish oson. Bunday tavakkalchilik korxonaning rivojlanish strategiyasi uchun salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin - kelgusida operatsiyalar bo’yicha daromadlarning pasayishi va xorijiy ishlab chiqaruvchilar bilan taqqoslaganda narx raqobatbardoshligining ma’lum bir qismini yo’qotish. Jarayon tugagandan so’ng, to’g’ridan-to’g’ri iqtisodiy tavakkal operatsiya qilinmoqda.
Moliyaviy daromadlarniyo⁽qotish xatari,hodisani (sug’urta qilish) ro’yobga chiqmaslik yoki iqtisodiy faoliyatni to’xtatib qo’yish oqibatida bilvosita (ikkinchi darajali) moddiy zarar (yo’qotilgan foyda) etkazish xavfi hisoblanadi.
Investitsiya xatari - birja bozori xavfi. Investitsion tavakkalchilikning mohiyati investitsiya kapitalining yo’qolishi xavfi yoki kutilayotgan daromadlar bilan ifodalanadi. Investitsiya xavfining quyidagi turlari mavjud:

• 
  
  kapital - qimmatli qog’ozlarga boshqa aktivlarga (ko’chmas mulk) nisbatan investitsiya kiritish xavfi;
  
• 
  
  selektiv - muayyan zaxiralar, obligatsiyalarga investitsiya kiritish xavfi;
  

• qimmatli qog’ozlarni sotib olish muddati bilan bog’liq bo’lgan vaqtinchalik

  
  

muddat;

• 
  
  qonunchilikdagi o’zgarishlar (xususiylashtirish qoidalari, soliq qonunlari);
  

• qimmatli qog’ozlarning joriy qiymatiga ta’sir ko’rsatadigan bank depozitlari bo’yicha foizlar o’zgarishidan kelib chiqqan foizli;

  
  
• 
  
  likvidlik - qiyinchiliklar yoki aktsiyalarni sotish imkoniyati yo’qligi tufayli kapital yo’qolishidan;
  
• 
  
  kredit - qimmatli qog’ozlar bo’yicha foizlarni to’lamaslik xavfi yoki aksiyalar bahosidagi o’zgarishlar natijasida etkazilgan zararlar.
  
• 
  
  loyiha - loyihaning prognozlangan versiyasiga nisbatan zarar yoki yo’qotish ehtimoli. Bir qator loyiha xavfi mavjud: loyiha uchun yagona xatar - ushbu loyiha kompaniyaning yagona aktivi bo’lgan taqdirda, loyiha uchun xavf tug’dirish; kompaniya ichidagi xatar - loyihaning kompaniyaning umumiy tavakkalchiligiga ta’sirini aks ettiradi, loyihaning kompaniyaning daromadlaridagi o’zgarishlarga ta’siri bilan o’lchanadi; bozor xatari (yoki beta riski) - bu diversifikatsiya qilish yo’li bilan bartaraf etilishi mumkin bo’lmagan loyiha xavfining bir qismi, ya’ni turli investitsiya loyihalarining investitsiya portfeliga integratsiyalashuvi.
  

Investitsiya portfeli - daromadlarni ishlab chiqarish maqsadida daromadli ob’ektlarga kapital mablag’larini investitsiyalash uchun investor tomonidan investitsiya loyihalarida investitsiya loyihalari bo’yicha qimmatli qog’ozlar va investitsiyalar to’plami. Agar investitsiya portfeli ma’lum darajadagi tavakkalchilik darajasi yoki daromadning minimal xavfi uchun mumkin bo’lgan eng yuqori daromadni ta’minlasagina samarali hisoblanadi.

2.