Tabiatshunoslikni o ‘qitish metodikasining qisqacha tarixi.
Ushbu y o ‘nalishning birinchi m etodisti Vasiliy Fyodorovich
Z uyev (1 7 5 4 —1794) h is o b la n a d i. U x alq b ilim y u rtla rid a
tabiatshunoslik darslarini olib bordi, o ‘qituvchilar sem inariyasida
leksiyalar o ‘qidi. 1786- yili V .F. Z uyev «Tabiiyot tarix in in g
ko‘rgazm alari» n o m li darslikni n ash r ettird i, u n d a tabiiyotni
o'rganish izchilligi, qazilm alar dunyosi (jonsiz tabiat), o'sim liklar
dunyosi (botanika), hayvonlar dunyosi (zoologiya) ko'rsatilgan.
Bu darslik o ‘quv predm eti sifatida tabiiyot faniga asos soldi.
V .F . Z uy ev m a k ta b o ‘q u v c h ila rin in g ta b iiy o b y e k tla rn i
o ‘rganishlarini yoqlab chiqdi, chunki u m inerallarni, o ‘sim lik va
hayvonlarni bevosita sezgilar orqali qabul qilib olinishini yuqori
baholar edi. B undan tashqari, o ‘quvchi o ‘z o'lkasining tabiatini
albatta o ‘rganishi kerakligini ko‘rsatdi, bu kitob o ‘qitishning hozirgi
o ‘lkashunos!ik tamoyiliga m os kcladi. Biroq bu ilg‘o r g ‘oyalarning
fanda h ayo tdan ajralgan, yuzaki m e to d lar h u k m ro n b o ‘lgan
sliaroitda, o ‘quvchilardan faqat darslik m atnini m exanik ravishda
yod olish talab qilingan bir vaqtda am alga oshirilishi m um kin
emas edi.
X IX
asr o 'rtalarid a ilg 'or pedagogik fikrlarning taraqqiyotiga
K o n sta n tin D m itriy e v ic h U sh in sk iy (1 8 2 4 —1870) o ‘zin in g
m unosib hissasini q o ‘shdi. U kuzatish m eto dini tab iatn i bilib
olishning sam arali m eto di deb hisobladi, «O na tili» va «Bolalar
dunyosi» nom li o ‘qish kitoblariga tabiatshunoslik m ateriallarini
bayon qilib, kuzatish va tajribalar o ‘tkazishni talab etuvchi tabiat
to ‘g ‘risidagi m ateriallarni kiritdi.
K .D .U shinskiy bolalarni tab iat bilan tanishtirishni o ‘z joyi,
o ‘z o ‘lkasini o ‘rganishdan boshlashni taklif etdi, b u n d a kitobni
o ‘qish yoki o ‘qituvchi axborotidan olingan taassurotlarni bola
kuzatishlar yordam ida tekshira olsin. Ushinskiyning ta ’kidlashicha,
o ‘z joyi tabiatini o ‘rganishning bosh m etodlaridan biri kuzatishdir,
chunki kuzatish k uzatuvchanlikni vujudga keltirishga yordam
beradi.
« B o la lar d u n y o si» k ito b id a m u a llif b o la la rn in g n u tq in i
rivojlantirish, ularn i oddiy m antiq iy ishlarga o ‘rgatish u ch u n
tab iatni qanday kuzatish zarurligini k o ‘rsatib berdi. M ustaqil
21
q ab u l q ilin g an larg in a o 'q u v c h ila r xotirasida uzo q vaqt saqlanib
q o lish in i ta sd iq lab , pedagogik jaray on dag i kuzatish m eto dinin g
rolini k o ‘rsatib berdi.
K uzatishlar, tajrib alar va ekskursiyalar bilan bog'lab tabiiyot
o ‘q itish tiz im in i b irin c h i b o ‘lib A leksandr Y akovlevich G erd
(1841—1888) ta k lif qildi. U ko'rgazm ali o ‘qitish bola idrokining
b o r (real) holatiga m uvofiq b o ‘lishi kerakligini t a ’kidladi. G erd
bunyodga keltirgan tizim da tabiiyotni o ‘rganish jonsiz tabiatdan
boshlanadi, u b o shlang‘ich sinflarda jonsiz tabiat kursini
0
‘qitish
m etodikasini ishlab chiqdi. «Tabiiyot qisqa kursi» nom li darslik,
shuningdek, «Yer, havo, suv» nom i! o ‘quv q o ‘llanm a va ularn i
o ‘qitishga oid «B oshlang‘ich m aktabda p red m etli darslar» nom li
m etodik q o ‘llanm a (1883) yozdi. Bu kitob uzoq vaqtlaigacha jonsiz
ta b iat kursi b o ‘y ich a asosiy q o ‘llanm a b o ‘lib keldi.
XX
asr boshlarida boshlang‘ich m aktabda tabiiyot o ‘qitilishida
u c h y o ‘n alish belg ilan di. C h u n o n c h i, D m itriy Iv an o v ich T ixo-
m irov « B o sh lan g ‘ich m a k ta b d a rus tili d arslarid a n im a n i va
q a n d a y o ‘q itis h k e ra k » (1 9 0 1 ) k ito b id a ta b iiy o tn i iz o h li
o ‘qitishga kiritish o ‘m ig a asosiy o ‘quv p redm eti sifatida ajratishni
ta k lif q ild i. T a b iiy o tn i iz o h li o ‘q itish o 'q u v c h ila rg a ta b ia t
t o ‘g ‘risida b ir b u tu n tasavvur b era olm ag an , ch u n k i u la r tab iat
t o ‘g ‘risida ta rq o q m a ’lu m o tla r o la r edilar, xolos. S h u n in g d ek ,
u la r ta b ia t jism lari va h o d isalari t o ‘g ‘risida a n iq b ilim lar olm as
ed ilar, c h u n k i ta b ia t jism la ri va h o d isalari b ilan ta n ish tirish
b ir to m o n la m a , k ito b tilid a — o g ‘zaki m e to d la r b ila n olib
borilgan. Bu y o ‘nalishga V ladim ir A leksandrovich G erd (1870—
1926) o 'z in in g «B oshlang‘ich m aktab kursidagi tabiiyot alo h id a
p re d m e t sifatida» (1917) n o m li k ito b id a jid d iy q arshi ch iq di.
U D .I. T ix o m iro v ta k lifla rin i ta n q id iy ta h lil q ilib , ta b iiy o t
d arslarin i izohli o ‘q itish darslari b ilan alm ash tirish m u m k in
em as, deg an xulosaga keldi.
B u n d a V.A. G e rd b o sh la n g ‘ic h m ak tab d a ta b iiy o tn i alo h id a
p red m et sifatida ajratish zarurligini ishonchli ravishda isbot qildi.
U n in g fikricha, faqat shu sharoitdagina dasrlard a shu predm etga
xos m etodlardan foydalanish va shu asosda bolalarga bilim berish,
ta b ia t t o ‘g ‘risida yaxlit tasavvur h a m d a ta b ia t h o d isalarin in g
farq iga b o ra olish u q u v in i h o sil qilish im k o n iy ati tu g ‘iladi. B u
p re d m e tn i jo riy q ilin ish i b ilim x arak teri, m a teria l h ajm i h am d a
22
o 'rg a n ish izchilligin i tu zish n i, sh u n in g d ek , o ‘quv so atlari aj-
ra tilish in i va k u rsn in g u m u m iy tiz im id a d a rsla r v o rislig in i
ta ’m in lash n i ta lab qiladi.
Bu m a salag a V asiliy P ro k o fy ev ich V ax tero v b ir m u n c h a
b o shqacharoq qaradi. U « 0 ‘qitishning p red m etli m etodi» n om li
kitobida tab iiy o tn i og ‘zaki o ‘qitish g a qarsh i ch iq ib , ta b ia tn i
kuzatishlar, tajribalar, tabiat jism larini nam o yo n qilishga tayanib
o ‘rganishni, y a ’ni predm etli o ‘qitishning m uhim ligini isbotladi.
Biroq bo sh lan g ‘ich sinflarda tab iiyotni maxsus o ‘quv p red m eti
sifatida ajratishni yoqlam agan holda «predm etli o ‘qitishga alohida
o ‘quv p red m eti sifatida qarash m u m k in em as», deb t a ’kidladi.
Bu u ch y o ‘n alish: «tixom irovcha» — b o sh la n g ‘ic h sin flard a
tabiiyotni o ‘rganishni izohli o ‘qitishga kiritish; «vaxterovcha» —
tabiiyot b o ‘yicha u n i maxsus predm et sifatida ajratm asdan alohida
p red m e t d arslari o 'tk a z ish va «gerdcha» — ta b iiy o tn i o 'q u v
rejasida m axsus p re d m e t sifatida ajratish 1917- yilgacha q aro r
topdi.
1917- yilda V.A. Gerdning «Boshlang‘ich maktab kursida alohida
predm et sifatida tabiiyot» nom li kitobi nashr etilgan edi, u n d a
m uallif tabiiyotni boshlang‘ich m aktabda maxsus p red m et sifatida
0
‘qitish zarurligini isbotlab bergan.
M .N . Skatkin tabiiyot metodikasi b o ‘yicha XX asrning 50-
yillarida nashr etgan ilmiy ishlarida kichik yoshdagi o ‘quvchi!arning
ta b ia ts h u n o s lik k a o id b ilim la r n i o ‘z la s h tir is h la r ig a t a ’sir
ko‘rsatuvchi boshqa m etodlar bilan bir q atorda kuzatish m etodiga
alohida urg‘u berdi, uning yordam ida tabiat to ‘g‘risida aniq tasavvur
va tu sh u n c h a la r shakllan ish ini t a ’kidladi. U o ‘q u v ch ilarn in g
o ‘q itu v c h i ra h b a rlig id a g i k u z a tis h la rid a n k eyin jo n li ta b ia t
b u rch ag id a yoki bevo sita ta b ia td a m u sta q il k u z a tish la r olib
b o rish larin i ta k lif qildi. U ning flk richa, m ustaqil k u zatish lar
o ‘tkazish oldidan o ‘qituvchi kuzatishning m aqsadi, m azm u n i va
m etodikasini tushuntirib berishi kerak.
M .N . Skatkin o ‘z tadqiqotlarida tabiatshunoslik b o ‘yicha sinfdan
tashqari ishlar tashkil qilish m etodikasi ham da tabiatni o ‘rganishga
oid m ashg‘ulotlard a bolalarning bilish faoliyatini faollashtirish
masalalariga katta e ’tibor berdi. Tabiatda, o ‘quv-tajriba m aydonida
va sinfda kuzatish h am da tajribalar o ‘tkazish zarurligi to ‘g ‘risida
P.A .Z avitayevning « B o shlang 'ich m a k tab d a tabiiyot b o ‘yicha
kuzatish va tajribalar» nom li kitobida h am shunday fikr yuritiladi.
23
U n d a o ‘rganilayotgan h a r qanday hodisa haqidagi tasaw u rlarn i
k ito b la rd a n m a te ria l o ‘qish b ilan t o ‘ld irish h am d a m u sta h -
kam lashni talab qiluvchi kuzatish va tajribalarning aniq metodikasi
b ay o n qilinadi.
Ekskursiyalar, predm etli darslar va kuzatishlar o ‘tkazish m eto-
dikasini yorituvchi boshqa nashrlar ham vujudga keldi. Jum ladan,
A .K .V erzinaning ishi nashr qilindi, unda 1—4- sinflarda ob-havoni
kuzatish tizim i taklif qilingan, kuzatish natijalaridan ona tili va
rus tili, arifm etika, geografiya va tabiiyot darslarida, m aktab o ‘quv-
tajriba m aydonidagi am aliy m ashg‘u lotlar jarayonida foydalanish
uslublari keltirilgan.
5
1 - 4 - sin f o ‘quvchilari u c h u n «K uzatish kundaliklari» 1959-
yild an n a sh r qilina b osh lan d i, u n ing m uallifi V .A .V alerianova
k u ndaliklarga o ‘q uvchilarning ob -h av on i, o ‘sim lik va hayvonlar
hayotidagi o ‘zgarishlam i, qishloq xo'jaligida odam lam ing m ehnat
f a o liy a tin i m u n ta z a m rav ish d a k u z a tis h la rn i ta h lil q ilish d a
o 'q itu v ch ig a yo rd am beruvchi q o ‘shim cha m aterial vazifasini
q o ‘ydi.
T abiiyot m etodikasi rivojiga m ashhur m etodist S.A. Pavlovich
(1884—1976) k a tta h issa q o ‘shdi. U n in g ishlari b o sh lan g ‘ich
m aktabda tabiiyot darslarini m etodik jihatdan to ‘g‘ri tashkil qilishga
yordam berdi. S.A. Pavlovichning «Boshlang'ich m aktabda tabiiyot
o ‘qitish amaliyoti» (1939), «Jonsiz tabiat to ‘g ‘risidagi tushunchani
qan d ay o ‘qitish kerak?» (1948), «Tabiatshunoslik b o 'y ich a kitob.
T abiatning asoslari va m etodikasi» (1969) nom li kitoblari anch a
m ashhur. S.A. Pavlovichning tabiiyot va tabiatshunoslik darslarini
о ‘quv qurollari bilan jih ozlash to ‘g ‘risidagi asari bugungi kunda
h a m o ‘z aham iyatini y o ‘qotgan emas.
Vasiliy A leksandrovich Suxom linskiy o ‘zin in g «Y uragim ni
bolalarga beram an» nom li kitobida bolalarga tabiatni b ilishni
ta b ia tn in g o ‘z id a o ‘rg a tis h n i, u la rd a h is s iy o t va x ay o lo tn i
rivojlantirishni taklif qildi. U o ‘qituvchi bolalarning ruhiy dunyosini
bilishi, ularning aqliy rivojlanishi, bilim olishga qiziqishlariga har
jih a td a n y o rd am b erishi kerak, deb hisobladi. S uxom linskiy
ta fa k k u rn i riv o jlan tiru v ch i b irin c h i d arsn i ta b ia t q u c h o g ‘ida
o ‘tkazilishini tavsiya qildi.
U b o lalarn i m aktabda olti yoshdan boshlab o 'q itish tarafdori
edi. U ning bolalarni o'qitishga tayyorlashda oila bilan m aktabning
24
aloqasiga m oslab ishlab ch iqqan tizim i hozirgi zam o n p eda-
gogikasining h am yutu g'idir.
1969- yilda tabiatshunoslik 2- va 3- sinflarda mustaqil predm et
sifatida o ‘qitila b o sh lan d i va faqat 1- sinfda ta b iatsh u n o slik
materialidan o ‘qish va nutqni rivojlantirish darslarida foydalanildi.
U m u m ta ’lim va h u n a r m aktablarini isloh qilishning asosiy
y o ‘n a lis h la r i m u n o s a b a ti b ila n ta b ia ts h u n o s lik n i o ‘q itis h
m asalalari yangicha hal qilindi. 1986- yildan e ’tib o ran b o lalar 6
yoshdan boshlab o 'q itila boshlandi, m aktabd a o ‘qitish m u d d ati
esa 11 yilgacha uzaytirildi. Bu isloh 1 - 2 - sinflarda «A trof olam
b ila n ta n is h tiris h » n o m li y ang i o ‘quv p re d m e tin i o ‘q itis h
im koniyatini b erd i, u 3—4- sin flard a «T abiatshunoslik» fani
sifatida o ‘tila boshlandi.
K ursni o ‘rganish ikki yo ‘nalishda olib boriladi. Birinchisi, bola-
lam i odam larning ijtim oiy hayoti va m e h n ati bilan tanishtirishni,
xulq-atvor madaniyatini tarbiyalashni nazarda tutadi. Y o‘nalishning
ikkinchisida, tabiat bilan bevosita m uloqotda b o iis h , tanishtirish,
tabiat obyektlari va hodisalari to ‘g‘risida tasaw urlarni shakllantirish,
tabiatga m as’uliyat bilan m unosabatda b o ‘lish, tabiatdagi xulq-
atvor m adaniyatini tarbiyalash, tabiat m uhofazasida baholi qudrat
faoliyat tashkil qilish nazarda tutiladi. T abiat bilan tanishtirish
ckskursiyalarda, o ‘quv sayrlarida, am aliy ishlarda k u zatish lar
o'tkazish asosida amalga oshiriladi. Tabiatni, unda sodir b o ‘layotgan
o ‘zg arish larn i k u n d a k u zatib b o rilish in i ta sh k il qilish k a tta
ahamiyatga ega. Bolalarning amaliy faoliyati (ijtimoiy foydali ishlar,
m e h n a t, o ‘yin ) ja ra y o n id a o d a m m e h n a tin i o 'rg a n is h ikki
yo‘nalishni bog‘lovchi vositadir.
1 - va 2- s in f k ursin in g m a z m u n i «B izning uy va jo n a jo n
tab iat», «B izning m ak tab va jo n a jo n tab iat» , « Jo n ajo n m am -
lakat» m a v zu larid a o c h ib b e rila d i. B u m a v zu lar a s ta -s e k in
y aq in d an u zo q q a b o rish b ilan atro fim iz d ag i olam t o ‘g ‘risidagi
ta saw u rlarn i to ‘plash, boyitish va tizim lashtirishga im kon beradi.
«Atrof olam bilan tanishtirish» predm eti boshlang‘ich m aktab-
ning boshqa predm etlari bilan cham barchas bog‘liqdir. Tabiat va
jam iyat hayotini, odam lar m ehnatini kuzatish ona till, m ehnat
ta ’limi, tasviriy faoliyat, m atem atika kabi predm etlam ing o ‘quv
materialini yaxshiroq tushunib olishga yordam beradi. Bu dasrlarda,
atrof olam bilan tanishtirish bo yicha mashg‘ulotlarda tabiat to ‘g‘risida
o ‘quvchilar oladigan tasaw u rlar kengaytiriladi va boyitiladi.
25
«A trof olam bilan tanishtirish» kursining davom i hisoblangan
«Tabiatshunoslik» o ‘z ichiga tabiat fanlarining tu rli sohalarini
q am rab oladi. 3—4 - sinflarda tabiatshunosiikni o ‘rganish jonsiz
tab iat bilan jo n li tab iat b ir bu tunlikni tashkil qilishi, shuning
u c h u n h a m u la r o ‘zaro uzviy bog‘liq ekanligi to ‘g‘risidagi tasavvur
va tu sh u n ch a lam i izchillik bilan rivojlantirishni nazarda tutadi.
U sh b u q a b u l q ilin g a n d a s tu rla r va is lo h o tla r qay d etib
o ‘tilg an id ek , resp u b lik am iz m ustaqillikka erish g an dastlabki
yillargacha am alda b o ‘ldi.
Dostları ilə paylaş: |