114
BİRİNCİ KİTAB
Ru (Q.) - sufa, sifət (ər.) - surət, üz
Sinilə (Q.), buşqab, mişkob (az.) - boşqab və s.
Başqa dillərdən alınmış leksik vahidlərdən əmələ gələn
sinonim birləşmələr də tat dilində xüsusi yer tutur. Bunlar artıq tat
dilinin öz sinonimləri hüququndadırlar. Məsələn, bunlann nümunəsi
kimi aşağıdakı alınma sinonimləri nəzərdən keçirək:
a) Ərəb dilindən alınma leksemlərdən yaranmış sinonim
lər:
xeyr (ə.) - sarf (ə.) - fayda (ə.) - fayda
nifri (ə.) - lə’nət (ə.) - lənət
qəhər (ə.) - asi (ə.) - qəhər
mal (ə.) - şey (ə.) - əşya, nal
cəfa (ə.) - zəmət (ə.) - zəhmət
rəhəti (ə.) - parağat (ə.) - rahatlıq
dəspi (ə.) - zülhan (ə.) - təsbeh
zarafat (ə.) - masqara (ə.) - zarafat
iştah (ə.) - tamah (ə.) - tamah
aləm (ə.) - dinyo (ə.) - dünya
vaxt (ə.) - və’də (ə.) - məhəl (ə.) - zaman
həz (ə.) - ləzzət (ə.) - ləzzət
vəzyət (ə.) - hol (ə.) - hal
xalq (ə.) - cəm ə’ət (ə.) - camaat
xəta (ə.) - qələt (ə.) - səhv
məsləhət (ə.) - sühbət (ə.) - ixtilat (ə.) - söhbət və s.
b) Azərbaycan dilindən alınmış leksik vahidlər hesabına
yaranan sinonimlər:
tuyağa (az.) - çubuq (az.) - çubuq
pul (az.) - axçə (az.) - pul
səs (az.) - müng ((üng) az.) - səs, ün
çül (az.) - yazi (az.) - çöl
tava (az.) - yəqləva (az.) - tava
tuz (az.) - tuz-torpaq (az.) - toz
AZƏRBAYCAN TATLARININ DİLİ
115
açər (az.) - qifıl (az.) - qıfıl
qapi (az.) - duğoz (az.) - darvaza
quç (az.) - ərkək (az.) - qoç və s.
c)
Azərbaycan, ərəb və rus dillərindən tat dilinə keçən
leksemlər hesabına əmələ gələn sinonimlər:
filan (ə.) - bayaqki (az.) - o (adam)
paxıl (ə.) - gözügötürməz (az.) - paxıl
dinc (ə.) - yavaş (az.) - asta
əcəl (ə.) - ülüm (az.) - əcəl
süğbət (ə.) - lağurti (az.) - laqqırtı
həyət (ə) - pəraq (az) - həyət-baca
əşir (ə.) - bək (az.) - vardı
nə’lbəki (ə.) - bişqob (az.) - boşqab
bic (az.) - hərəmzadə (f.d.) - bic (uşaq)
çətvər (r.) - çərək (f.d.) - çərək
qələt (ə.) - əşibkə (r.) - səhv
dumit (r.) - fikir (ə.) - fikir
nikəh (ə.) - kəbin (az.) - kəbin
kastrul (r.) - qəjqun (az.) - qazan
nifri (ə.) - qarquş (az.) - qarğış
zəhər (ə.) - ağu (az.) - zəhər
qartuşkə (r.) - yəralması (az.) - kartof
mə’əlim (ə.) - uçitil (r.) - müəllim
inson (ə.) - ədəmi (f.d.) - adam
ərüs (ə.) - gəlin (az.) - gəlin
süd (r.) - divan (ə.) - məhkəmə və s.
Buraya müxtəlif dillərdən alınmış sinonim sözləri də əlavə
etmək olar:
aqbət - axir (aqibət - axır)
subi - ağ (ağ)
yavani - ağartı (yavanlıq - ağartı)
bəxtəvər - xuşbəxt (bəxtəvər - xoşbəxt)
116
BİRİNCİ KİTAB
maymaq - yaltaq, ağzıgöyçək
heyvərə - ağzıyırtıq
dərd - azar
təhəl - zəhər (acı-zəhər)
insan - ədəmi - (İnsan - adam)
rəhimlü - ədalətli (rəhimli - ədalətli)
hiç - adi (heç, adi)
panşənbə - şəcümə’ə (pəncşənbə - cümə axşamı)
azalü - kefsiz
saf - nşin (saf - aydın)
ticarət - alver - alış-veriş
güna - təqsir (günah-təqsir)
yə təhər - babat (bir təhər - babət)
qilind zərən - bəstən - açar zərən (kilidləmək - açarlamaq -
bağlamaq)
aləm - dünya - ru xari (aləm - dünya - yer üzü)
kudə - sara (qısa - alçaq)
püşt - pusa (ard - arxa)
ziyad - qəy (çox - artıq)
axmaq - əqülsüz (axmaq - ağılsız)
yavaş - asta - təsərbuzlüng (asta - yavaş)
ahil - yaşlü - kapral - ədəsaftərə (ahıl - qoca)
əciz - bacarüqsüz - fəısüz (fərasətsiz)
kişnəyə çüm - bədnöüs - kələşiqəm (qarınqulu)
hüıs - şüküm, hikə (hirs - qəzəb)
hürsin - şükümin, hikəli (hirsli - qəzəbli)
dülsuxtən - yazuq amarən (acımaq - yazığı gəlmək)
küııd - qohum - dustaşna - qohum-qardaş (yaxın qohum-
qardaş, dost-aşna)
qiç - qülçə - lüng (ayaq - qılça)
şişirən - tapdalamiş saxtən (basdalamaq - tapdalamaq)
odəs - həcətxanə - səroy (ayaq yolu - su başı)
pis - yaman
şunaxtəkar - taniş (tanış)
AZƏRBAYCAN TATLARININ DİLİ
117
ru (sifət) - camal (üz - sifət)
bərabər - tay
sərçirəkar - dəllak (dəllək - bərbər)
bakal - ərəqxar - ərəqqabi - çaxırxar (badə)
küçüklə - zərrə - diqqələ (kiçik - xırda)
ıazi birən - bariş birən (barışmaq)
binla - incə - inla (bəri - bura)
səxt - mühkəm (bərk - möhkəm)
insaniyyəti - ədəmikəri (insanlıq - adamlıq)
əsinə - tapmaca (tapmaca - bilməcə)
binörə - üzül - süftə sənq (bina - özül - bünövrə)
kələhə - baba (böyük - baba)
kələha - babaha (böyüklər - babalar)
var-dölət - histi (var-dövlət)
vəxt - çaqi-çaq (vaxt - zaman)
dəni - vəhşi (yırtıcı)
qənşəl - pişa (irəli - ön - qabaq)
bacaruq - qabiliyyət
dərd - bəla (ağrı - bəla)
can-cigər - əziz
ataş zərən - süzündən (yandırmaq - odlamaq)
qəlin - bəsərəki (qalın - sıx)
qanacaq, qabiliyyət, m ə’rifət (qanacaq - mərifət)
qart - qucə (qartımış - qoca adam)
taraflə - qarşı - doğru (tərəf - san)
qələt - səhv - iştiba (qələt - səhv - yanlış)
dərd - qəm - fikir - qüssə (kədər - qəm)
naz - qəmzə - işvə (naz - qəmzə)
nəzlu-qəmzəlü-işvəli (nazlı-qəmzəli)
qəsd-qərəz-duşmani - ədavət (qəsd - qərəz)
qul - nükər (qul - kölə)
quli - nökəri (qulluq - nökərçilik - köləlik)
də’va - müharibə - cəng (vuruş - müharibə)
dava-dərmun - əlac (dava - dərman — əlac)
Dostları ilə paylaş: |