11-Mavzu. SOVETLAR DAVRIDA O‘ZBEKISTONNING MADANIY
HAYOTI.
Ma’ruza rejasi:
1.1920-30- yillarda O‘zbekistonda milliy madaniyatda
o‘zgarishlarning amalga oshirilishi.
2.
Ta’lim, fan va madaniyatning hukmron mafkura manfaatlariga
bo‘ysundirilishi.
3.
Jamiyat madaniy-ma’naviy hayotiga «rivojlangan sotsializm»
g‘oyalarining singdirish harakatlari, milliy munosabatlarning
keskinlashuvi.
4.
«Qayta qurish» davrida O‘zbekistonning madaniy hayoti.
1. 1917- yil boshlarida Turkistonda tub erli aholi uchun xilma-xil maktab
turlari: boshlang‘ich diniy maktablar, madrasalar, yangi usul maktablari, rus-tuzem
maktablari mavjud edi. Ulardan tashqari, rus maktablari, gimnaziyalar,
o‘qituvchilar seminariyasi ham mavjud edi. Fevral voqealaridan keyin
Samarqandda yirik millatparvarlar Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abdurauf Fitrat,
Akobir SHomansurzoda, Said Ahmad (Vasliy), Saidahmadxo‘ja Siddiqiy,
Mardonquli SHomuhammadzoda maktablarda islohotlar qilish fikri bilan
maydonga chiqdilar. SHu yilning o‘zidayoq Turkistonning yirik shaharlarida turli
tillarda dars o‘tiladigan xususiy maktablar ochildi. Abdurauf Fitrat Turkiston
yoshlarini zamon talablari asosida tarbiyalash uchun malakali o‘qituvchilar
zarurligini ta’kidlab, iste’dodli yoshlarni Rossiyaning markaziy rayonlaridagi
o‘qituvchilar seminariyalariga yuborish takliflari bilan chiqdi. 1918 yil fevraliga
kelib Toshkentda «Oliy ta’lim do‘stlari jamiyati» ish boshladi. Uning tarkibida
pedagoglar, shifokorlar, muhan-dislar, agronomlar va mahalliy ziyolilarning
boshqalari bor edi.
Oktyabr to‘ntarishidan keyin yangi sovet maktablarini tashkil etish vazifalari
ilgari surildi. 1918 yil 23 martda RSFSR maorif xalq komissarligi «farmoyishiga
binoan» Turkiston o‘lkasi Xalq Komissarligi Kengashi O‘lka xalq ta’limi
kengashini tashkil etish haqida buyruq chiqardi. 1918 yilning o‘rtalaridan boshlab
yangi tipdagi maktablarning miqdor jihatida tez o‘sishi ko‘zga tashlanadi. 1918 yil
yozida Samarqandda «musulmon o‘qituvchilari uchun pedagogik kurslar» ochildi.
Toshkentda tub erli aholi uchun o‘qituvchilar kurslari ochildi. 1918 yil 18 iyunda
Toshkentda musulmon o‘qituvchilar institutida mashg‘ulotlar boshlandi, u «yangi
tashkil etilayotgan boshlang‘ich bilim yurtlari»ga o‘qituvchilar tayyorlay boshladi.
Institutda Abdurauf Fitrat, Ismoil Haqqiy, Kamol SHamso, Munavvar Qori,
Ibrohim Ismoilov (mudir), Anna Poroykova va boshqalar dars berishdi.
84
Tinglovchilarning ko‘pchiligini madrasa va rus-tuzem maktablarini bitirganlar
tashkil qilar edi.
Noyabrda Turkiston XK Kengashi cherkovni davlatdan va maktabni
cherkovdan ajratish haqida dekret chiqardi. SHu munosabat bilan «bilim yurtlarida
Olloh qonunlarini o‘qitish» ta’qiqlandi. Faqat «musulmon bilim yurtlariga
nisbatan» istisno saqlab qolindi. Bu davrda targ‘ibot uchun ko‘rgazmali maktablar
tashkil etilishiga katta e’tibor berildi. Masalan, 1919 yili Toshkentning Eski shahar
qismida, Beshyog‘ochda Almaiy nomidagi 1- va 2-bosqich maktabi ochildi. Uning
huzurida maktab-internat ham bor edi. Mashg‘ulotlar matematika, tarix, kimyo,
fizika va boshqa fanlarga jihozlangan xonalarda o‘tilgan. Maktablarda turli
tugaraklar ishlab turgan. Masalan, musiqa tugaragiga YUnus Rajabiy va Inog‘om
Ikromov rahbarlik qilgan. SHuningdek, drama tugaragi va boshqa tugaraklar ham
ish olib borgan. Taniqli pedagog V.F.Lubensev tomonidan Toshkentda tashkil
qilingan K.Libknext nomli tajriba mehnat maktabi shuhrat qozondi. 1919 yilning
oktyabrida Maorif xalq komissarligining yo‘riqnomasi bilan boshlang‘ich etti yillik
maktabga «butun etti yil davomida tarbiya prinsipi sifatida majburiy qo‘l mehnati»
kiritildi. Rossiyadagi kabi, Turkistonda ham mehnat maktablari, ularda o‘quvchilar
maktablari-kommunalar tashkil etilib, ularda o‘quvchilar faqat ma’lumot
olmasdan, shu bilan birga «yangi ijtimoiy tuzum ruhida mehnat tarbiyasi»ni ham
oladigan bo‘ldilar.
1917—yilda xalq ta’limida boshlangan o‘zgarishlar 1920 yilda to‘xtab qoldi.
Buning asosiy sababi moddiy ta’minot va kadrlarning etishmasligida edi.
1918 yil 21 aprelda Turkiston xalq universiteti takil etildi. Uning ixtiyoriga
Toshkentdagi bir qancha maktablar, Turkiston xalq kutubxonasi, Xalq muzeyi va
konservatoriyasi berib qo‘yilgan edi. Universitet tarkibida ijtimoiy-iqtisodiy,
tabiiy-matematika, tarix-filologiya, qishloq xo‘jaligi va texnika fakultetlari ish
boshladi. 1920 yilning oxirlariga kelib, universitetda ta’lim oluvchilarning 60%ini
mahalliy millat vakillari tashkil qilgan. 1918-1920 yillarda Xalq universitetida
O‘zbekiston madaniy hayotining taniqli arboblari G.Abdurashidov, A.A.Divaev,
Abdulla Qodiriy, Murod Hoji, G.N.CHerdansev, R.YUsupbekov va boshqalar
faoliyat ko‘rsatgan.
1919 yilda Samarqandda o‘tmish yodgorliklarini muhofaza qilish doimiy
komissiyasi ta’sis etildi. Keyinroq, Toshkentda muzey ishlari, o‘tmish
yodgorliklarini, san’at va tabiatni muhofaza qilish qo‘mitasi ishlay boshladi. 1918-
1920 –yillarda mahalliy va rus tillarida bolshevikcha ruhda o‘nlab nomdagi yangi
gazeta va jurnallar nashr etildi. Ular jumlasiga «Ishtirokiyun», «Xalq dorilfununi»,
Namanganda «Ishchi qalqoni», Samarqandda «Mehnatkashlar tovushi», Qo‘qonda
«Xalq gazetasi» kirgan. Keyinchalik ularga «Uchqun», «Qizil yulduz», «Qizil
bayroq» kabi respublika gazetalari qo‘shilgan. SHuning bilan birga bolsheviklar
rahbariyatining fan va madaniyat sohasida o‘tkazayotgan siyosatining sinfiy
mohiyati ko‘zga tashlana boshladi. Bu «Din-xalq uchun afyundir» degan prinsip
asosida ateistik targ‘ibot kuchaytirildi. Oqibatda, O‘rta Osiyoning at-Termiziy, al-
Buxoriy, Ahmad YAssaviy, Bahouddin Naqshband, Xo‘ja Ahror singari mashhur
ilohiyotchi olimlarining faoliyati «o‘rta asr jaholati» sifatida qoralandi.
85
Oktyabr to‘ntarishidan keyin yaratilgan yo‘qsil proletar adabiyotining
mahalliy xalqlar milliy manfaatlaridan yiroq ekanligini ko‘rgan Fitrat va uning
maslakdoshlari «chig‘atoy tili»ning sofligini saqlab qolish maqsadida «CHig‘atoy
gurungi» tashkilotiga asos soldilar. «Gurung» o‘zbek tilining sofligini saqlab
qolish bilan bir qatorda xalq qo‘shiqlarini va umuman madaniy merosni to‘plash,
yoshlarni millatparvarlik ruhida tarbiyalash, o‘zbek milliy madaniyatini
jonlantirishni vazifa qilib qo‘ydi. Fitrat va CHo‘lpon boshliq bu guruh
bolsheviklarning mavqei mustahkamlanib borayotganligiga qaramay milliy
mustaqillik yo‘lida ijod qildilar. H.H.Niyoziy, S.Ayniylar rahbarligidagi boshqa
guruh bolsheviklar tomoniga og‘a boshladilar.
O‘tmishda o‘zbek xalqining teatr san’ati asosan masxarabozlar va
qiziqchilardan tashkil topgan xalq havaskorlik teatridan iborat bo‘lgan. 1917 yili
Toshkentda Abdulla Avloniy tomonidan tashkil etilgan «Turon» truppasi
faoliyatini professional o‘zbek teatrining boshlanishi deb hisoblash mumkin. 1918
yili Farg‘onada H.H.Niyoziy tomonidan tashkil etilgan «Musulmon truppasi»
Turkfront Siyosiy boshqarmasi ixtiyoriga o‘tkazildi va «O‘lka musulmon siyosiy
drama truppasi» deb qayta nomlandi. Truppa repertuarini asosan Hamzaning
«Zaharli hayot», «Boy ila xizmatchi», «Farg‘ona fojeasi», «Kim to‘g‘ri?»,
«Tuhmatchilar jazosi» kabi dramalari tashkil etdi. Mashhur artistlardan Qori
YOqubov, Hoji Siddiq Islomov va boshqalar faoliyatlarini shu truppada boshlagan
edilar. Aktyor va rejissyor Mannon Uyg‘ur (Majidov) «Turon» truppasi asosida
K.Marks nomli dramatik truppa tashkil etdi. Truppa tarkibiga yosh aktyorlardan
A.Hidoyatov, O.Jalilov, S.Olimov, T.Ibrohimov, F.Umarovlar kirishdi. Truppa
dastlab Uyg‘urning «Turkistonlik tabib» asarini sahnaga qo‘ydi. Hamza asarlariga
hamohang «Fan qasri», «12 soatli hokimiyat» pesalari qo‘yildi. Bu davrda o‘zbek
pesalaridagi asosiy mavzu «o‘tmish sarqitlariga qarshi kurash», diniy aqidalar va
eski oila turmushi an’analarini yangi g‘oyaviy siyosiy vaziyat bilan bog‘lagan
holda tanqid qilishdan iborat edi.
2. 1920 yillarning II yarmi- 30 yillarda sovet hokimiyati asosiy e’tiborini
mamlakatning siyosiy va iqtisodiy mavqeini mustahkamlashga qaratdi. Sovet
hokimiyatining dastlabki yillarida madaniyat va uni boshqarish jabhalarida
demokratik tamoyillar mavjud bo‘lib, hukumat mahalliy aholining urf-odatlari va
o‘ziga xos xususiyatlarni hisobga olishga majbur bo‘lgan edi. Keyinchalik esa,
ma’muriy-buyruqbozlik usullari keng quloch otib borishi bilan yalpi ko‘rsatkichlar
ketidan quvish, bolshevikcha «madaniy inqilob» yo‘li ustivorlik qila boshladi.
Hukmron kuchlarning uzoqni ko‘zlamagan va yaxshi o‘ylanmagan siyosati
oqibatida xalqning ma’rifatga, fanga va milliy ma’naviyatga bo‘lgan intilishi
siyosiy manfaatlarga bo‘ysundirildi.
Sovetlarning «madaniy inqilob» tadbiri jamiyatning barcha jabhalarini,
ayniqsa fan va madaniyatni o‘ta mafkuralashtirib, uning har bir sohasini qamrab
oldi. Bolsheviklar mafkurasi negizida asosan sinfiy kurash g‘oyasi ustuvorlik
qilgan. O‘zgacha fikrlashga bo‘lgan har qanday urinish «sinfiy dushman
qarshiligi» deb baholandi. Guyo, «sinfiy dushman» ijtimoiy hayotning barcha
jabhalarida, ya’ni ta’limda, fanda, adabiyot va san’atda, ishlab chiqarishda mavjud
bo‘lib, uni qidirib topish, barchani shubha ostiga olish odat tusiga kirib bordi.
86
Ziyoli kadrlarni tayyorlashda sinfiy jihatdan ishonchli, aholining «mehnatkash»
tabaqalaridan chiqqan kishilarni tanlab olish kerak, degan g‘oya ilgari surildi.
20-yillar oxirida partiya mafkura maydoniga yana bir g‘oyani-madaniy
merosni inkor etish g‘oyasini tashladi, bu «madaniy inqilob»ning asosiy
maqsadlaridan biri edi. Ayni paytda, madaniy merosdan foydalilarini olib,
keraksizlaridan voz kechish, yoki ularni zamonga moslashtirish haqida takliflar
ham bo‘lgan. Partiya rahbarlaridan biri I.A.Zelenskiy bu haqda shunday yozadi:
«Eski madaniyat ikki qismdan iborat: moddiy qismdan, biz o‘zlashtirgan ishlab
chiqarish apparatida xo‘jalik va texnik asos (bazis)ga bevosita yo‘ldosh bo‘lgan
aniq fanlardan; g‘oyaviy qismdan, ishlab chiqarish kuchlari taraqqiyoti
darajasidagina emas, balki ishlab chiqarish kuchlari va qurollari taqsimotidan kelib
chiqqan (qurollar va vositalarga xususiy egalik) g‘oyaviy qismdan iborat.
Madaniyatning aynan shu qismini, ya’ni mehnat qurollari va ishlab chiqarish
vositalariga xususiy egalik faktidan kelib chiqqan qismini biz uloqtirib
tashlashimiz zarur»
1
. Bolsheviklar mafkurasi tomonidan siyqalashtirilgan bunday
madaniyat nafaqat qaram xalqlar uchun, balki rus xalqi madaniy hayoti uchun ham
zararli bo‘ldi.
RKP(b) MQning 1925 yil 18 iyundagi «Partiyaning adabiyot sohasidagi
siyosati to‘g‘risida»gi qarori o‘zbek adabiyotining keyingi taqdirida hal qiluvchi
rol o‘ynadi. Bu qarorga ko‘ra, proletar manfaatiga xizmat qilmaydigan adabiyot
namunalari burjua mafkurasining ko‘rinishlari deb e’lon qilindi va ularga qarshi
keskin kurash boshlandi. O‘zbekiston adabiyotida markscha tanqidchilikni
boshlab bergan va adabiy jarayonga rahbarlik qilgan kishilardan biri Sotti Husayn
bo‘lib, u «Proletar adabiyoti» degan maqolasida: «O‘zbek adabiyotida hali ham
katta urinni mafkuraviy ijodiy yoqdan milliy burjuaziya ruhidagi va ko‘pincha
yo‘lovchi adabiyot ishg‘ol qiladi. O‘zbek proletar adabiyoti va san’ati judu-juda
zaif, endi bosh ko‘tarib kelmoqdadir… Buning sababi nimadir? … CHunki proletar
hali hokimiyatni ushlab qolish bilan ovvora bo‘lib, san’at bobida ko‘p ish
qilolmadi. Ayniqsa, milliy jumhuriyatlarda yangi o‘smakda bo‘lgan ijodiy
kuchlarga ta’sir bera olmadi» deb yozgan edi.
Proletar adabiyotiga qarshi qo‘yilgan va sof milliylik ta’siridan xoli
bo‘lmaganligi uchun yot hisoblangan adabiyotning A.Qodiriy, A.Fitrat,
A.CHo‘lpon singari vakillari shu davrdan e’tiboran «yo‘lovchilar» deb e’lon
qilindi va ularning ijodiga turli yo‘llar bilan to‘sqinlik qilina boshlandi.
RKP(b) MQ qaroridan keyin barcha o‘zbek yozuvchi-shoirlarini sovetlar
davrini kuylash, proletar adabiyotini yaratish ishiga jalb etish kuchaydi. Bunga
javoban CHo‘lponning yaqin do‘sti Eson afandi: «SHoir yamoqchi emas, u
buyruqni qabul qilmaydi», deb chiqdi. Haqiqatan ham na CHo‘lpon, na Fitrat
ijodida sovetlashish jarayoni ko‘rindi. SHundan keyin ularga qarshi oshkora kurash
boshlandi.
30-yillarda o‘zbek adabiyotining Fitrat va CHo‘lpon kabi «keksa» vakillariga
erkin ijod qilishga imkon berilmadi. Partiya o‘z e’tiborini g‘afur g‘ulom, Hamid
Olimjon, O‘yg‘un, Komil YAshin, Abdulla Qahhor kabi shoir va yozuvchilarga
1
Зеленский И. В борьбе за культуруғғ «За партию». 1928, № 7. –С.12.
87
kommunistik ruhni singdirishga qaratdi. Ular o‘z asarlarida Lenin va Stalin,
kommunist obrazlarini yaratishlariga, rus «og‘a»si ta’sirida o‘zbek kishisining ongi
shakllanishiga
e’tiborlarini kuchaytirishlari lozimligi o‘qdirildi. SHunga
qaramasdan adabiyotimizda umrboqiy asarlar yaratildi. A.Qodiriyning «O‘tgan
kunlar», A.Qahhorning «Sarob», CHo‘lponning «Kecha va kunduz», Oybekning
«Qutlug‘ qon», S.Ayniyning tarixiy va avtobiografik romanlari maydonga keldi.
Ammo, 1929-30-yillardagi «tozalash» bahonasida davlat va partiya o‘zbek
adabiyoti va madaniyatining yirik namoyandalari A.Qodiriy, A.Fitrat, A.CHo‘lpon,
Elbek, Usmon Nosir, g‘ozi YUnus, g‘ulom Zafariy va boshqalarni «xalq
dushmanlari» deb e’lon qildilar.
Sovetlashtirish siyosati kino san’atiga ham kirib bordi. 20-yillarning
o‘rtalarida O‘zbekistonda davlat kinotresti va «SHarq yulduzi» kinofabrikasi
tashkil qilindi. SHu davrdan boshlab Nabi g‘aniev, Komil YOrmatov, Sulaymon
Xo‘jaev, Malik Qayumov, Ergash Hamroev kabi «sotsialistik» ruhdagi mashhur
kinochilar shakllandi. SHu yillarda Qori YOqubov tomonidan birinchi bo‘lib
o‘zbek xalq musiqa ansambli tashkir etildi. 1926 yili birinchi musiqa teatri yuzaga
keldi. U erda K.YAshin, M.Muhamedov, T.Jalilov, T.Sodiqov va R.M.Glier
libretto va musiqalari asosida «Farxod va SHirin», «Layli va Majnun», «Gulsara»
kabi birinchi milliy operalar qo‘yildi. 1928 –yili Samarqandda O‘zbekiston xalqlari
musiqasi instituti ochildi. T.Sodiqov, M.Burhonov, M.Ashrafiylar uning birinchi
talabalari bo‘lgan.
Sovet mafkurachilari «Din xalq uchun afyundir» deyilgan marksistik shiorga
amal qilib, islom dinining manaviy-madaniy qimmatini inkor etish uchun unga
nisbatan «sotsialistik turmush tarziga mos kelmaydigan» eski, qoloq, reaksion
qarashlar degan ustqurmani tanlab oldilar. Partiya va davlat arboblari orasida islom
dini O‘rta Osiyodagi mahalliy millatlarning mustamlakachilik zulmiga va
ruslashtirishga qarshi rahnamolik qiladi degan fikr mavjud edi. SHuning uchun
ham 30-yillarda dinga va ruhoniylarga qarshi ochiqdan-ochiq «urush» e’lon
qilindi. Buning uchun «Kurashchan xudosizlar» tashkiloti tuzilib, barcha korxona
va tashkilotlarda uning bo‘limlari ishlab turdi. Uning faoliyatida yosh qizlarni
turmushga berish, qalin olish, ayollarni xo‘rlash kabi hollarni oldini olishda ijobiy
natijalarga erishilgan bo‘lsa-da, biroq dinga e’tiqodi kuchli kishilarga nisbatan
shafqatsiz bo‘lib, salbiy rol o‘ynadi. Bu tashkilot bergan malumotlar asosida
respublika hukumati tomonidan 1931 yilda Farg‘ona, Toshkent va Bekobodda bir
qator masjidlar, cherkovlar va diniy maktablar yopib qo‘yildi.
Ikkinchi jahon urushi yillarida O‘zbekistonning teatr va musiqa san’ati
arboblari fashizmga qarshi faol kurashchilar safida bo‘lishdi. Bu davrda
O‘zbekistonda 51 ta teatr (shundan 35 tasi mahalliy va 16 tasi evakuatsiya qilingan
edi) ishladi. Ular safida Hamza nomidagi Akademik teatr, A.Navoiy nomidagi
opera va balet teatri, Muqimiy nomidagi musiqa teatri, M.Gorkiy nomidagi rus
drama teatri va boshqa teatrlar bor edi. Ularning sahnalarida K.YAshinning «O‘lim
bosqinchilarga», I.Sultonning «Burgutning parvozi», H.Olimjonning «Muqanna»,
Uyg‘un va Izzat Sultonning «Alisher Navoiy» spektakllari va boshqalar qo‘yildi.
Umuman, 1941-44-yillarda O‘zbekiston teatrlari 203 ta yangi postanovka
qo‘ydilar, 13568 ta spektakl va konsert qo‘yib, 6667303 tomoshabinga xizmat
88
ko‘rsatdilar. Frontlarda tashkil etilgan o‘zbek konsert brigadalari tarkibida
H.Nosirova, Tamaraxonim, S.Eshonto‘raeva, M.Turg‘unboeva, A.Hidoyatov,
O.Xo‘jaev, G.Rahimova, M.Qoriyoqubov, K.Zokirov, SH.Burhonov kabi san’at
arboblari bor edi.
Bu davrda o‘zbek kinematograflari evakuatsiya qilingan hamkasblari bilan
birgalikda 10 ta ovozli badiiy film yaratdilar. Ular orasida «Tohir va Zuhra»,
«Suxe-Botir», « Ikki Jangchi», «Nasriddin Buxoroda» katta shuhrat qozondi.
1946-1985-yillarda Markaz ideologlari tomonidan o‘ylab topilgan noilmiy va
nohayotiy g‘oyalar ta’sirida O‘zbekistonda ham maorif, oliy ta’lim, ilm-fan, san’at
siyosiylashgan holda rivojlanishga majbur etildi. Bu davrda barcha milliy
respublikalar
madaniyatini
o‘zida
mujassamlashtirgan
yagona
«sovet
madaniyati»ning yaratilganligining e’tirof etilishi Ittifoq tarkibidagi barcha xalqlar
ma’naviyatining keyingi yo‘nalishlarini belgilab berdi. Demokratik jarayonlarga
barham berilib, milliy madaniyatlarning «rivoji» maxsus qolipga solindi. O‘sha
kezlarda sovetlar mamlakati bo‘ylab yangi qatag‘on pallasi boshlangan bo‘lib,
M.SHayxzoda, M.Ismoiliy, SHuhrat, S.Ahmad, SHukrullo singari yozuvchilar
«temir qafasga» tashlangan edi. SHunday sharoitda «Oltin vodiydan shabadalar»
romanini yaroqsizga chiqargan V.Zohidovning maqolalari Oybek taqdirida fojeali
rol o‘ynadi. Oybekning Amir Temur va Boburga bag‘ishlangan dostonlari
tugallanmay qoldi. Kommunistik mafkura adibning vafotidan keyin ham bu
dostonlarni 20 jildlik “Mukammal asarlar to‘plami”ning so‘nggi jildida bosib
chiqarishga yo‘l qo‘ymadi.
Sovet jamiyatida o‘ta qiyinchilik bilan bo‘layotgan ba’zi ijtimoiy o‘zgarishlar
ta’sirida A.Qahhor 1967 yili, tavalludining 60 yilligiga bag‘ishlangan kechada
so‘zlagan nutqida: «Men partiyaning oddiy soldati emas, ongli a’zosiman», degan
fikrni bildirdi. Bu partiya rahbarlari nazarida partiya siyosatiga qarshi shakkoklik
sifatida qaraldi. Aslida esa, bu insonning oddiy fuqarolik huquqlarini himoya
qilishga bo‘lgan istak edi.
Xrushchev davrida sovetlar jamiyatida paydo bo‘lgan ba’zi ijobiy
o‘zgarishlarga qaramasdan adabiyot vasan’atga nisbatan siyosiy ta’qib saqlanib
qoldi. Jumladan, E.Vohidov “O‘zbegim” qasidasi butun bir xalqning uyg‘onishiga
turtki berishi mumkinligi uchun, A.Oripov ”Men kimga suyangayman, birinchi
muhabbatim” satrlari orqali guyo partiyaning ulug‘vor rolidan ko‘z yumganligi
uchun tanqid qilindi.
Urushdan keyingi yillarda o‘zbek san’ati ham murakkab va ziddiyatli davrni
boshdan kechirdi. Teatrga sotsialistik realizm uslublarining chuqur kirib borishi,
uning milliy-an’anaviy asoslarda rivojlanishiga imkon bermadi. Bu davrda sahnaga
qo‘yilgan “Tohir va Zuhra”, ”Farhod va SHirin”, ”Alpomish”, ”Navoiy
Astrobodda”, ”Muqimiy” kabi milliy-tarixiy asarlar ”sinfiylik”ka moslashtirilib,
ularda “ezuvchi sinflar”ning “zo‘rovonliklari” bo‘rttirib ko‘rsatildi. Ayni paytda
”Toshbolta oshiq”, “Oltin devor”, ”Kelinlar qo‘zg‘oloni” va b. milliy ruhdagi
ommabop asarlar yaratilib, ular xalq e’tiborini qozondi. 1971 - 80 yillarda 14
jildlik O‘zbek ensiklopediyasi nashr etildi. Biroq, ma’muriy – buyruqbozlik tizimi
ma’naviyat va fanning erkin, ijodiy rivojlanishiga imkon bermasdan ularning
tanazzulini chukurlashtirdi. Ayniqsa, ijtimoiy-gumanitar fanlarni mafkura
89
“andozasi”dan chiqarmaslikka harakat qilindi. Bu fanlar olimlariga “rivojlangan
sotsializm” davri, uning ”tarixiy ahamiyati”ni o‘rganish haqida ”ko‘rsatmalar”
berdi. Bu davrda matbuot “sotsialistik madaniyat”ning targ‘ibotchisi, sifatida
Dostları ilə paylaş: |