Маданият назарияси

To‘rtinchi  -  g‘oyaviy  omil
  –  bu  omil  ma’naviy  omilning  uzviy  davomi 
bo‘lsa-da,  uning  muhim  ahamiyatga  ega  bo‘lganligi  va  o‘z  davri  ma’naviy 
hayotida  katta  rol  o‘ynaganligi  uchun  alohida  ajratib  ko‘rsatish  maqsadida 
muvofiqdir.  Bu  XV  asrga  kelib  Movarounnahr  va  Xurosonda  keng  tarqalgan 
tasavvuf  –  xususan  Naqshbandiya  ta’limotidir.  Markaziy  Osiyoda  YUsuf 
Hamadoniy,  Abdu  Xoliq  g‘ijduvoniy  ta’limotlarini  rivojlantirish  asosida 
shakllangan  Naqshbandiya  ta’limoti  va  uning  yirik  vakillari  XIV-XV  asrlardagi 
siyosiy-ijtimoiy hamda madaniy hayotda nihoyatda muhim rol o‘ynaydi, ma’naviy 
o‘zgarishlar ma’lum erkinlik uchun g‘oyaviy asos, omil bo‘lib xizmat qildi. Temur 
va  temuriy  shahzodalar,  ko‘p  olim  –  fozillar,  hunarmandlar  naqshbandiya 
ta’limotidan  ozuqa  oldilar,  o‘z  faoliyatlari,  ijodlari  bilan  uni  har  tomonlama 
boyitdilar. 

---

 
 
 
73 
  Markaziy  Osiyoda  XI  asrdan  boshlab  yoyilda  boshlagan  tasavvuf  ta’limoti 
bu  davrga  kelib  Movarounnahr  va  Xurosonda  keng  tarqalib,  uning  yassaviya, 
kurboviya,  qodiriya  va  ayniqsa  naqshbandiya  tariqati  ma’naviy  hayotda  katta  rol 
o‘ynaydi. 
Naqshbandiya  tariqati  YUsuf  Hamadoniy,  g‘ijduvoniy  va  XIV  asrga  kelib 
Bahovuddin  Naqshband  nomi  bilan  uzviy  bog‘liq  bo‘lib,  bu  ta’limot  XV  asrda 
nazariy  va  amaliy  jihatdan  yanada  rivoj  topib  u  saroy  ahli,  ko‘p  hollarda 
temuriyzodalar faoliyatiga ham ta’sir ko‘rsatadi. 
 XIV-XV  asrlarda  Markaziy  osiyoda  keng  tarqalayotgan  tasavvuf 
ta’limotining  Sufi,  Porso,  CHarxiy,  Maxdumi  A’zam,  Xoja  Ahror  kabi  yirik 
vakllari  naqshbandiya  tariqatiga  oid  qator  risolalar  yaratish  bilan  birga, 
jamiyatning  ma’naviy  poklanishi  va  rivojlanishi  yo‘lida  faol  xizmat  qiladilar, 
taniqli  arboblar  bilan  muloqotda  bo‘lib,  ularga  ta’sir  o‘tkazdila.  Bu  jihatdan, 
ayniqsa,  Xoja  Ahror  faoliyati  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Navoiy,  Qosimiy, 
Lutfiy, Bobur kabi shoirlar tasavvufni targ‘ib qildilar. 
Bu  davrda  tibbiyot  ilmi  ham  o‘zining  yirik  namoyondalariga  ega  edi. 
Samarqandga  kelib  ijod  qilgan  tabobat  ilmining  yirik  vakillaridan  Burhoniddin 
Nafis  ibn  Evaz  Hakim  al-Xirmoniy,  Sulton  Ali  tabib  Xurosoniy,  tabib  Husayn 
Jarroh shular jumlasidandir. 
XIV-XV  asrlarda  Markaziy  Osiyoda  mantiq  va  falsafa  fanlari  bilan 
shug‘ullangan  yirik  olimlar  paydo  bo‘ldi.  Bu  fanlarning  rivoji,  asosan  ikki  yirik 
mutafakkir  Saadiddin  bin  Umar  Taftazoniy  va  Mir  Sayid  Jurjoniy  nomlari  bilan 
bog‘liqdir.  Jurjoniy  va  Taftazoniylardan  tashqari,  Samarqandda  o‘sha  davrda 
Mavlono  Abdujabbor  Xorazmiy,  Mavlono  SHamsiddin  Ahmad,  Mavlono 
Nug‘moniddin  Xorazmiy,  Xoja  Afzal,  Jalol hoqiy  va  boshqa olimlar  yashab  ijod 
etganlar.  O‘z  davrining  ilg‘or  ijtimoiy  va  ahloqiy  fikrlari  badiiy  adabiyotda, 
tasavvur  she’riyatida,  nazm  va  nazarda,  g‘azal  va  ruboiylarda  mufassal  bayon 
qilina  boshlandi.  Navoiy,  Jomiy,  Lutfiy,  Binoiy,  Qosimi  Anvar  va 
boshqalarningbadiiy asarlari boy falsafiy va ahloqiy mazmunga egadir. 
 Temur va temuriy shahzodalar z davri tarixini yozib qoldirish, Movarounnahr 
va Xurosonning mo‘g‘ullar zulmidan ozod etilishi tarixini o‘rganish va yoritishga 
katta  e’tibor  berdilar.Nizomiddin  SHomiy,  Ali  YAzdiy,  Abdurazzoq  Samarqaniy, 
Hofiz  Abru,  Natanze,  Fosih  Havofiy,  Mo‘yniddin  Isfizoriy,  Mirxond,  Xondamir 
kabi  tarixchilar  temuriylar  davri  tarixini  yozib  qoldirdilarki,  ular  yozib  qoldirgan 
asarlar  hozirda  biz  uchun  o‘sha  davr  hodisalarini,  madaniy  yuksalishini 
o‘rganishda, muhim manba bo‘lib xizmat qilib kelmoqda
1
.  
Ilm  fan  va  adabiyotning  rivoji  kitobat  san’ati,  yangi  qo‘lyozma  asarlarni 
ko‘chirib  yozish,  xattotlik,  musavvirlik,  lavha  chixish,  muravozlik  kabi  san’atlar 
taraqqiyotiga  ham  ijobiy  ta’sir  qildi.  Nafis  kitob  va  xattotlik  XIV-XV  asrlarda 
yangi  taraqqiyot  bosqichiga  ko‘tarildi.  Hattot  Mir  Ali  Tabriziy  (1330-1402) 
nasta’liq  xatini  kashf  qildi.  Bu  usul  Hirotda  Sulton  Ali  Mashhadiy  boshchiligida 
yuksak  bosqichiga  ko‘tarildi  va  Abdurahmon  Xorazmiy,  Sulton  Ali  Xandon,  Mir 
Ali  Qilqalam,  Xalvoiy,  rafiqiy  kabi  xattotlar,  musavvirlar  yotishib  chiqdi. 
                                           
1
 Маънавият юлдузлари. Т., 1999 й., 15-20 бетлар. 

---

 
 
 
74 
Samarqand  va  Xirotda  temuriylarning  saroy  kutubxonalari  tashkil  etildi.  Bu 
kutubxonalar hunarmandchilik korxonasi hisoblangan, ularda qo‘l yozma asarlarni 
to‘plash va saqlash ishlari bajarilgan. 
XIV-XV  asrdar  O‘rta  Osiyo  xalqlarining  musiqa  san’at  taraqqiyotida  ham 
yangi  bosqich  bo‘ldi.  YAngi  kuy  va  qo‘shiqlar,  cholg‘u  asboblari  va  musiqa 
nazariyasiga  doir  asarlar  yaratildi.  Mahoratli  sozandalar,  bastakorlar  va  hofizlar 
etishdi.    Abduqodir  Nayiy,  Qulmuhammad  SHayhiy,  Xusayn  Udiy,  SHohquli 
g‘ijjakiy,  Ahmad  Qonuniy,  YUsuf  Andijoniy  kabilar  shular  jumlasidandir. 
Ulug‘bek,  Jomiy,  Navoiy  va  Binoiylar  musiqa  ilmiga  oid  asarlar  yozib  yangi 
kuylar  ijod  qildilar.  IX-XII  asrlarda  shakllangan  12  maqom  bu  davrda 
takomillashdi. SHuningdek, keng ommaga mo‘ljallangan teatrlashgan tomoshalar – 
xalq sayllarida masxarabozlar, qo‘g‘irchoqbozlar, dorbozlar o‘z san’atini namoyish 
qilgan. 
Temur va temuriylar davri ma’naviy hayotida diniy falsafa katta o‘rin tutadi. 
So‘fiylik tariqatida Naqshbandiylik rivojlanib, barcha ijtimoiy-ma’naviy sohalarga 
o‘z  ta’sirini  ko‘rsatdi.  Baxovuddin  Naqshbandiy  bu  tariqatni  boyitib,  balogardon 
martabasiga  ega bo‘lgan karomat  sohibi  edi.  XV  asrda  Naqshbandiya  tariqatining 
davomchisi  Xoja  Ubaydulloh  Ahrordir.  Samarqandga  kelgan  Xoja  Ahror  Valini 
temuriylar o‘zlariga pir deb biladi. Xoja Ahror Naqshbandiya Hojagon tariqatining 
yo‘nalishini belgilagan va ijtimoiy faoliyatidan tashqari ijodkorlik ilmi bilan ham 
shug‘ullanib bir necha asarlar  yozgan.  
O‘rta  Osiyoda  Temur  va  temuriylar  davrida  madaniyat  rivojlandi  va  kamol 
topdi.  XIV-XV  asrlarda  Movarounnahr  va  Xurosondagi  madaniy  taraqqiyotining 
tamal toshini Buyuk sohibqiron Amir Temur qo‘ygan edi.