12-Mavzu. MILLIY ISTIQLOL VA O‘ZBEKISTONDA
MADANIY HAYOT.
Ma’ruza rejasi:
1.
Ma’naviy ma’rifiy islohatlar – jamiyat taraqqiyotining
ustivor yo‘nalishi sifatida.
2.
Ta’lim tizimining rivojlantirilishi va madaniyat.
3.
Hozirgi bosqichda madaniy hayot.
Har qanday jamiyat taraqqiyoti, uning u yoki bu vaqt va makondagi darajasi
ko‘p jihatdan fuqarolar ma’naviyati, turmush tarzi, kishilarning ma’naviy-moddiy,
ijtimoiy ehtiyojlari hamda ularning qay darajada qondirilishiga bog‘liqdir.
Mustaqillik davrigacha va undan keyingi o‘tgan tarixan qisqa muddat ichida ro‘y
bergan holatlar, jamiyat ijtimoiy – siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy va
tarbiyaviy-mafkuraviy sohasidagi o‘zgarishlar bizga sho‘rolar mustabid tuzumi
hamda istiqlol yillarida O‘zbekistonning real hayotida xolisona javob izlashga va
unga erishishga imkon beradi.
Uzoq ming yilliklar tarixi shundan dalolat beradiki, o‘zbek milliy davlatchilik
tarixi eng avvalo ma’naviyat-ma’rifatning jamiyat hayotida muhim o‘rin
egallaganligi bilan chambarchas bog‘liqdir. Ushbu azaliy an’anaga mustaqillik
yillarida ham alohida e’tibor berilishi juda ahamiyatli bo‘ldi. Qayd etish lozimki,
istiqlolning dastlabki davrlaridanoq madaniyatning metodologiyasi o‘zgardi.
Agarda, sho‘rolar mustabid tuzimi davrida madaniyatning asosiy vazifasi jamiyat
a’zolarining kommunistik mafkura va soxta g‘oyaga e’tiqodini mustahkamlashga
safarbat etish bo‘lsa, istiqlol davrida uning maqsadi tamomila o‘zgardi.
Xo‘sh, bular nimalarda ko‘rindi? Xususan, eng avvalo, mamlakat xukumati,
Prezidentning ma’naviy-ma’rifiy omillariga nisbatan munosabati shakllandi.
Jumladan, ma’naviy-ma’rifiyo islohatlar davlat siyosatining asosiy ustivor
yo‘nalishi, deb hisoblandi. Joylarda ma’naviyat bilan bog‘liq shularning amalga
oshirilishi
uchun
butun
ma’suliyatning hokimlar, vazirliklar, idoralar,
tashkilotlarning birinchi rahbarlari zimmalariga yuklatilishi juda katta ijtimoiy
ahamiyat kasb etdi.
Ikkinchidan, ma’naviyati yuksak millat va davlatnigina kelajagi buyuk
bo‘lishi mumkin ekanligi to‘g‘risidagi ijtimoiy fikr shakllana boshlandi.
Darhaqiqat iqtisodiy-siyosiy omillarning har qanday davlat, millat hayotidagi o‘rni
va roli kattadir. Biroq, ma’naviy omillargina jamiyatda sodir bo‘lgan barcha
muammolarni had etishga qodir omil ekanligi endi haqiqatdir.
Uchinchidan, ma’naviyat va ma’rifat jamiyatni poklantiruvchi kuch ekanligi
e’tirof etilmoqda, zero sho‘rolar mustabid tizimi davridan qolgan yaramas
92
«ma’naviy» merosdan poklanmasdan turib istiqlolga xizmat qiladigan, fuqarolar
qalbi va ongini yangilashga qodir ma’naviyatni shakllantirish mumkin emas.
To‘rtinchidan, istiqlol davri O‘zbekiston jamiyati ma’naviyatining eng
muqaddas maqsadlaridan biri – o‘tmish tarixiy-madaniy, ilmiy, ahloqiy-
mafkuraviy, ijtimoiy-siyosiy qadriyatlariga sho‘ro davrida tarkib topgan
munosabat kabi «illat» sifatida emas, aksincha, jamiyatni poklantiruvchi va
kelajakni ma’naviy jihatdan mustahkamlovchi omil asnosida qarashdan iborat
jamoatchilik fikri shakllanadi.
Beshinchidan, istiqlol davrida ma’naviyatning har qanday siyosiy hukmron
mafkuralardan holiligi, mushimi, shakllanayotgan milliy mafkuraning ma’naviyat
bilan uyg‘unligi ta’minlandi. Mamlakat Prezidenti Islom Karimov qayd etganidek,
mustaqillik davrida bajarilishi lozim bo‘lgan eng ustivor vazifa «xalqimiz orasida
katta ma’rifiy-amaliy ishlarni olib borib, milliy mafkuramizga kuch-quvvat
beradigan, uni yangi-yangi marralar sari safarbar etadigan, keng ommaga ta’sir
o‘tkazishga, xalqni o‘ziga tarafdor etishga xizmat qiladigan siyosiy, ijtimoiy,
iqtisodiy, ma’naviy manbalarni to‘g‘ri belgilab olishdir
23
».
Haqiqatdan ham, mustaqillik yillarida ma’naviyat va ma’rifatning ijtimoiy
maqsadi aniqlab olindi, uning bajaralishi lozim bo‘lgan vazifalari belgilandi. Ana
shunday sharoitda jamiyat fuqarolari tomonidan bildirilgan ijtimoiy ehtiyoj –
ma’naviy-ma’rifiy sohalarda yangi asr va umuman, uchinchi ming yillikdagi bosh
g‘oya qanday bo‘lishi aniqlandi.
Xo‘sh, hozirgi va yangi ma’naviyat sohasidagi bosh g‘oyamiz nimalardan
iborat? Mazkur savolga javobbera turib, I.Karimov quyidagilarni yozadi:
«Modomiki biz huquqiy demokratik davlat, erkin fuqarolik jamiyati qurayotgan
ekanmiz, ma’naviyat sohasidagi yigirma birinchi asrga mo‘ljallangan harakat
dasturimiz ham ana shundan kelib chiqmog‘i darkor. YA’ni erkin fuqaro-ongli
yashaydigan, mustaqil fikrga ega bo‘lgan shaxs ma’naviyatini kamol toptirish
bizning bosh milliy g‘oyamiz bo‘lishi zarur.
Darhaqiqat, mustaqil O‘zbekistonda istiqlol ma’naviyat sohasida mavjud
bo‘lgan vazifalar ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy barqarorlik sharoitida muttasil ravishda
badarilib kelinmoqda. CHunonchi, agar istiqlolning dastlabki yillarida jamiyat
ma’naviyo haqtida turgan eng bosh vazifa fuqarolarda sho‘rolar davriga xos
tafakkurni eskicha fikrlash sarqitlarini bartaraf etish edi. Mazkur masalada qator
yutuqlarga erishildi. Biroq, bu borada hali talay ishlarni bajarish lozim»
24
.
Ikkinchi, eng muhim vazifalaridan yana biri erkin fuqarolik jamiyatining
ma’naviyatini shakllantirishdir, zero «ozod, o‘z haq-huquqlarini yaxshi taniydigan,
boqimandalikning har qanday ko‘rinishlarini o‘zi uchun or deb biladigan, o‘z kuchi
va aqliga ishonib yashaydigan, ayni zamonda o‘z shaxsiy manfaatlarini halq, Vatan
manfaatlari bilan uyg‘un holda ko‘radigan komil insonlarni tarbiyalashdan
iboratdir»
25
.
23
Каримов И. Ыз келажагимизни ыз =ылимиз билан =урмо=дамиз. Т., 1999. 16-бет
24
Ыша жойда. 18-бет.
25
Ыша жойда. 19-бет.
93
Istiqlol yillarida O‘zbekiston madaniyati xususida fikrlash asnosida alohida
qayd etilishi lozim bo‘lgan masalalardan yana biri- ma’naviyat sohasidagi davlat
siyosatining tobora konkretlashib borishi, vazifalarni hal etish yo‘llarining
oydinlashuvidir.
Ma’naviyat jamiyat a’zolarini ruxan poklantiruvchi, qalban ulg‘aytiruvchi,
inson ichki dunyosiga, irodasiga kuch-quvvat beruvchi, milliy vijdonini
uyg‘otuvchi va doimiy harakatdagi konkret kuchdir. SHunday ekan, ma’naviyatga
umummiy tarzda munosabatda bo‘lish xatodir, zero har bir fuqaroning ma’naviy-
mafkuraviy, komillik darajasi bir xil bo‘lmagani kabi, ularning bunday sifatlarini
uyg‘unlashtirib turuvchi ko‘rinishlari ham konkretdir.
Xususan, yangi asr bo‘sag‘asidagi eng asosiy vazifamiz nimadan iborat?
Mamlakat prezidentining ta’kidlashicha, ma’naviyat sohasidagi strategik
maqsadimiz – «milliy qadriyatlarimizni tiklash, o‘zligimizni anglash, milliy g‘oya
va mafkurani shakllantirish, muqaddas dinimizning ma’naviy hayotimizdagi
o‘rnini va hurmatini tiklash kabi mustaqillik yillarida boshlangan ezgu ishlarimizni
izchillik bilan davom ettirish, ularni yangi bosqichga ko‘tarish va ta’sirchanligini
kuchaytirishdir»
26
. YUqorida bildirilgan fikrdan tabiiiy ravishda kelib chiqayotgan
xulosa shundan iboratki, istiqlolning hozirgi bosqichida ma’naviy-ma’rifiy
sohadagi ishlarning tashkil etilishidan, endi, bunday ishlarning samaradorligiga
erishish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Xo‘sh, ma’naviyat sohasidagi ishlarning
samaradorligini oshirish deganda nimani tushunish mumkin? Umuman, madaniy-
mafkuraviy sohasidagi ishlarimiz jamiyatni ma’naviy yuksaltirishga qodir-mi?
SHu o‘rinda qurilayotgan demokratik, huquqiy insonparvar jamiyat yuksak
ma’naviy va ahloqiy qadriyatlarga tayanishini bu jarayon esa milliy g‘oya va milliy
mafkuraga, yosh avlodni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashga asoslanishini alohida
qayd etish juda muhimdir.
Agar, istiqlolning dastlabki yillarida ma’naviy-ma’rifiy tadbirlardan
ko‘zlangan maqsad sho‘ro mustabid tizimi asoratlaridan qutulish, jamiyatida
ma’naviy yaqdillik yaratishdan iborat bo‘lgan bo‘lsa, endi esa, ijtimoiy hamkorlik,
komil insonni tarbiyalash ustivor tavsifga ega bo‘lmoqda. Ma’naviyatning
mamlakatda demokratik, huquqiy, qudratli davlat qurish yo‘lidagi muhim omil
ekanligi endi hech kimga sir emas.
O‘zbekistonning hozirgi taraqqiyot bosqichida ma’naviy omillar hamda
millatlararo munosabatlar masalasiga qarash ham tubdan o‘zgardi. CHunonchi,
istiqlolning dastlabki davrlarida «soxta baynalmilallik» oldida yurak oldirib
qo‘ygan hamda xadiksirash kasalidan xoli bo‘lmagan holda har qanday milliylikni
ulug‘lash va har qanday «baynalmilallik»dan qochish xissiyoti yuzaga kelgan edi.
Bunday jiddiy va qat’iy kutblilik, tabiiyki, jamiyat ijtimoiy taraqqiyotiga, ayniqsa,
millatlararo munosabatlar masalasiga jiddiy salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin edi.
SHuning uchun ham O‘zbekiston hukumati madaniyatdagi milliylik va
baynalmilallik nisbatini saqlashga mushim vazifa sifatida munosabatda bo‘la
boshladi. Ayni paytda 130 ga yaqin millat va elat yashayotgan O‘zbekistonda har
bir millat ravnaqi, uning barqaror taraqqiyoti, xavfsizligi va yashash kafolatlariga
26
Каримов И. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон щаёт–пировард ма=садимиз. Т., 2000, 24-бет.
94
har qanday tahdidlarning oldini olish, u yoki bu millatga mansub kishilar
guruhining hudbinlik kayfiyatlarini muqarrar tarzda boshqa millat, xalq
imkoniyatlarini zo‘ravonlik va zug‘um bilan chegaralab qo‘yadigan davlat
siyosatining ishlab chiqilishi bu borada amaliy ishlarning samarasini oshirdi.
O‘zbekistonda istiqomat qilayotgan ko‘p millatli xalqlarning madaniy
taraqqiyoti, ularning o‘zliklarini anglash jarayonlariga bo‘lgan intilishlarini
qonuniy-huquqiy asosida qondirish masalalari ham mamlakat hukumati oldidagi
eng muhim vazifalardan biri bo‘ldi. SHu o‘rinda 1989 yili madaniyat vazirligi
huzurida respublika millatlararo madaniy markazning tashkil etilishini alohida
ta’kidlash lozimdir. Agarda 90-yillarning boshlarida O‘zbekistonda 12 ta milliy-
madaniy markaz faoliyat ko‘rsatgan bo‘lsa
27
, hozirgi kunga kelib ularning soni 80
dan ortdi. Mustaqillik yillarida milliy-madaniy markazlar faoliyati ustidan
muvofiqlashtiruvchi ishlarning qo‘lami ham ortdi va 1992 yil yanvar oyida
hukumat qarori bilan Respublika Madaniy markazi tashkil etildi. Ushbu
markazning bosh vazifasi qilib esa milliy madaniy markazlarga amaliy va uslubiy
yordam ko‘rsatish, ular faoliyatini muvofiqlashtirish, milliy an’ana, urf-odatlarni
qaytadan tiklash, MDH va xorij davlatlaridagi baynalmilal madaniy markazlar
bilan hamkorlik aloqalarini kuchaytirish, O‘zbekistonda millatlararo aloqalarni
yaxshilash, ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash kabi muhim masalalar kiritildi.
Istiqlol yillarida ma’naviy-ma’rifat masalasiga jiddiy e’tibor xukumat
tomonidan bu borada mukammal tarzda ishlab chiqilgan asosida ish olib borishini
talab etdi. SHu asnoda 1994 yil 23 aprelda mamlakatimiz ma’naviy hayotida
muhim voqea yuz berdi: prezident Islom Karimov farmoni bilan Respublika
Ma’naviyat va Ma’rifat jamoatchilik markazi tashkil etildi.
Ma’lumki, sobiq ittifoq tugatilishi bilan birga uning kommunistik mafkurasi
ham barham topdi. Bu munofiq, yakkahokim mafkuraning achchiq saboqlaridan
xulosa chiqarib mamlakatimizning Asosiy Qonunida «Hech qaysi mafkura davlat
mafkurasi bo‘lishiga yo‘l qo‘yilmaydi», deb yozib qo‘yildi. SHu asnoda,
jamiyatimiz hech qachon mafkura yakkaxokimligi ro‘y bermasligi uchun zarur
bo‘lgan huquqiy poydevor yaratilgan. Ma’naviyat va ma’rifat jamoatchilik markazi
ayni shu maqsadni ko‘zda tutib tashkil etildi
28
.
Qayt etish lozimki, ma’naviyat-ma’rifat markazi qisqa davr ichida
xalqimizning boy ma’naviy merosini o‘rganish, milliy va umuminsoniy qadriyatlar
asosida mamlakit va millat kelajagini belgilaydigan ilg‘or g‘oyalarni yuzaga
chiqarish bo‘yicha yirik ishlarni bajardi. SHu bilan birga, ma’naviyat va ma’rifat
masalalarini bevosita jamoatchilik yo‘li bilan rivojlantirishga alohida e’tibor
berilishi o‘z samarasini bermoqda.
Ushbu yo‘nalishdagi faoliyatni yanada rivojlantirish maqsadida 1996 yil 9
sentyabrda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «ma’naviyat va ma’rifat
jamoatchilik markazi faoliyatini yanada takomillashtirish va samaradorligini
oshirish to‘g‘risida» gi farmoni jamiyatni ma’naviy barqarorlashtirishda muhim
27
Ызбекистон миллатлараро щамжищатлик йылида. Т., 1996. 111-бет.
28
Жыраев А. Агар огощ сен… Т., 1998. 148-бет.
95
ahamiyat kasb etadi
29
. Undan mazkur masalada jiddiy ijobiy o‘zgarishlar bilan bir
qatorda ayrim hollarda ma’naviyatning mohiyatini, uning siljishimish, farovon
jamiyatga tezroq etishimizdagi qimmatini chuqur idrok etmaslik hollari mavjudligi,
bu ishga daxldor rahbarlarda ma’sullik xislari past ekanligiga e’tibor qaratildi.
Farmonga asosan 1997 yildan boshlab 1 oktyabr «O‘qituvchilar va
murabbiylar» kuni deb e’lon qilindi, «Ma’naviyat» nashriyoti tashkil etildi,
«Ma’naviyat va ma’rifat» jamoatchilik markazi qoshida «Oltin meros» xalqaro
xayriya jamg‘armasi ta’sis etildi.
Bu boradagi ishlarni tartibga keltirish, faoliyat samaradorligini oshirish
maqsadida O‘zbekiston respublikasi Prezidenti I.Karimov 1999 yil 3 sentyabrda
«Respublika ma’naviy va ma’rifiy kengashini qo‘llab-quvatlash to‘g‘risida»gi
farmonga imzo chekdi. Ushbu farmon ma’naviyat va ma’rifat davlat siyosatining
ustivor yo‘nalishi ekanligi to‘g‘risidagi g‘oyani yanada mustahkamladi va yanada
unga kuch berdi.
Xukumat tomonidan qurilgan tadbirlar samarasi natijasida ma’naviyat va
ma’rifat jamiyatda ruhiy poklanishga, shaxs ulug‘vorligini oshirishga, demokratik,
huquqiy, insonparvarlik davlat qurishga mustahkam poydevor yaratdi.
2. Ta’lim taraqqiyoti, uning o‘ziga xos xususiyatlari.
Insoniyat tarixida o‘z ijtimoiy ahamiyati jihatidan alohida e’tiborga loyiq
holatlar, qadriyatlar mavjudki, bular u yoki bu millat, elat, xalqning mavjudlik
belgisi, taraqqiyot mezoni sifatida baholanishi mumkin. Millat mavjudligining ana
shunday muhim belgilaridan biri ta’lim tizimi hamda yuqori malakali mutaxassis
kadrlar tayyorlash masalasidir.
Darhaqiqat, ta’lim tizimi demokratik tamoyillar bilan uyg‘unlashgan, uning
insonparvar jamiyat barpo etish kabi zarur ijtimoiy ehtiyoj talablariga javob
bergandagina u o‘z oldiga qo‘yga buyuk maqsad – barkamol avlodni tarbiyalash va
shakllantirish vazifasini ado etishi mumkin.
Kommunistik «nazariya» tomonidan ta’lim tizimiga qo‘yilgan asosiy maqsad
– jamiyat a’zolarini mafkuraviy qullikka, itoatkorlikka majbur qilishdan boshqa
narsa emasdi. Mafkuraviy bikiklar, erkin fikr yuritishdan iborat (shaxs daxlsizligi,
demokratik tamoyillarga bepisandlik bilan munosabatda bo‘lish kabi illatlar
kishilarda ijtimoiy passivlik holatini yuzaga keltirdi).
Bularning barchasi O‘zbekiston mustaqilligining dastlabki davridanoq barcha
sohalarda bo‘lgani kabi ta’lim tizimida ham chuqur o‘zgarishlarni amalga
oshirishga, tub islohatlarni o‘tkazishga undadi. Istiqlol mamlakat fuqarolarida
erkin fikrlashga bo‘lgan ijtimoiy ehtiyojni uyg‘otdi.
Mafkuraviy qullikdan holi ravishda, mamlakat va xalq manfaatlariga mos
tarzda faoliyat ko‘rsatishga intilish hissiyotini bemalol, emin-erkin ro‘yobga
chiqarish O‘zbekiston fuqarolari dunyoqarashida yangilikka tashnalik kayfiyatini
paydo qildi. Bu masala ayniqsa, yangi tayyorlanishi, shakllanishi lozim bo‘lgan
mutaxassis kadrlarga nisbatan munosabatni o‘zgartirib yubordi. Istiqlolning
dastlabki davrlaridanoq mamlakat xukumati mavjud ta’lim tizimida tub islohatlarni
o‘tkazishga alohida ahamiyat berishga kirishishi lozimligini angal etdi. Mamlakat
29
Гулистон, 1997, №1, 4-бет.
96
Prezidenti ta’kidlaganidek, «oldimizga qo‘ygan eng ezgu maqsadlarimiz bilan
uzviy bog‘langan bugungi kundagi yana bir g‘oyatda dolzarb maqsad – kadrlar
tayyorlash milliy dasturini amalga oshirish, bu borada boshlangan ishlarimizni
davom ettirish va kuchaytirish bundan buyon ham biz uchun ustivor vazifa bo‘lib
qoldi»
30
.
Xo‘sh, yuqorida qayt etilgan holatlardan tashqari, yana qanday sabablar ta’lim
tizimida tub islohatlarni o‘tkazishga undadi? Bular, kadrlar tayyorlash tizimining
demokratik o‘zgarishlar va bozor islohatlari talablariga muvofiq emasligi, o‘quv
jarayonining moddiy-texnika va axborot bazasi etarli emasligi, yuqori malakali
pedagog kadrlarning etishmasligi, sifatli o‘quv-uslubiy va ilmiy adabiyot hamda
didaktik materiallarning qadimgi ta’lim tizimi, fan va ishlab chiqarish o‘rtasida
puxta o‘zaro hamkorlik va o‘zaro foydali integratsiyaning yo‘qligi kabilardir.
Bularning barisi ta’lim tizimini zuddlik bilan isloh etishni, mazkur sohani
chuqur insonparvarlashtirishni talab etardi. To‘g‘ri, 1992 yil iyulida qabul qilingan
«Ta’lim to‘g‘risida»gi qonun va davlatimizning shu asosidagi ta’lim-tarbiya
siyosati ishlab chiqilgan edi. Unda umumiy ta’lim quyidagi bosqichlar bo‘yicha
amalga oshiriladi:
I bosqich – boshlang‘ich ta’lim (1-4 sinf);
II bosqich – asosida (tayanch) maktab (4-9 sinf);
III bosqich – yuqori o‘rta maktab (10-11 sinf);
10-11 sinflar ixtisoslashgan bo‘lib, o‘quvchilarni oliy o‘quv yurtlariga
tayyorlashga xizmat qila boshladi.
Ta’kidlash lozimki, hamdo‘stlik mamlakatlari orasida birinchi bo‘lib
respublikamizda
«ta’lim
to‘g‘risida»gi
qonunning
qabul
qilinganligi,
«Maktabgacha tarbiya», «Umumiy o‘rta ta’lim», «Maktabdan va sinfdan tashqari
tarbiyaviy ishlar», «YOshlar siyosatiga oid» kabi qator konsepsiyalar va dasturlar
yaratilganligini, davlat ta’lim tizimi jahon amaliyoti talablariga muvofiq kelishi
uchun xorijiy davlatlardagi ilg‘or tajribalarning o‘rganilayotganligi va shu asnoda
20 dan ortiq yo‘nalishlar, fanlar bo‘yicha standartlar loyihali tayyorlandi
31
.
1993-94 o‘quv yilida barcha viloyatlar, Toshkent shahri va Qoraqalpog‘iston
Respublikasi maktablari o‘quvchilari bilimlarini tekshirish yuzasidan o‘tkazilgan
test sinovlari quyidagi natijalarni ko‘rsatdi. Ushbu sinovga 70 ta tuman va
shaharlarning 400 dan ortiq maktablarning o‘quvchilari jalb etildi. 9-sinflarda
kimyo va adabiyot fanlaridan test sinovi o‘tkazildi. YAkunlar quyidagi me’yorda
baholandi: 90 foizdan ortiq to‘g‘ri bajarganlarga «5» baho, 80 foizdan kamiga «4»
baho, 60 foizdan ortig‘iga esa «3» baho.
Mazkur sinovlar natijalari o‘quvchilarning gumanitar yo‘nalishdagi fanlar
bo‘yicha chuqur bilim olayotganliklarini ko‘rsatdi. Masalan, adabiyot fani
bo‘yicha tayanch maktablarining 10186 o‘quvchisidan 1275 tasi 90% dan ortiq
vazifalarni, 2552 o‘quvchi 80% dan ortiq vazifalarni bajardilar, ya’ni
30
Каримов И. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон щаёт-пировард ма=садимиз. Т., 2000. 27-бет.
31
Эргашев К. Ызбекистон хал= таълимининг ривожланиш тарихи. Т., 1998, 59-бет.
97
o‘quvchilarning to‘rtdan uch qismi fanni yaxshi va a’lo baholarga
o‘zlashtirganliklarini namoyish etdilar
32
.
Istiqlol yillarida umumta’lim maktablarida ona tilini o‘qitishga muhim
e’tiborning qaratilishi va «Davlat tili haqida» gi Qonunni bajarish yuzasidan olib
borilgan ishlar ta’lim-tarbiya jarayonining sifatini yanada oshirishga sabab bo‘ldi.
O‘qish o‘zbek tilida olib boriladigan maktablarda ona tili va adabiyotiga ajratilgan
soatlar hajmi ko‘payib, 2720 soatga etdi. O‘qish rus tillarida olib boriladigan
maktablarda esa o‘zbek tili faniga ajratilgan soatlar 544 soat o‘rniga 1020 soatga
etdi. Bunlar o‘quvchilarda milliy o‘zligini anglash xissini kuchaytirdi, o‘z
o‘lkasiga, tarixiga qiziqishini va o‘z Vatanining gullab-yashnashi yo‘lida faoliyat
ko‘rsatish xissini uyg‘otdi.
Umuman, 1992 yilda qabul qilingan «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonun
O‘zbekistonda ta’lim tizimini isloh qilishda ma’lum rol o‘ynadi. Mazkur hujjat
sho‘rolar mustabid tizimi davridan «meros» bo‘lib qolgan, kommunistik
mafkuraga xizmat qiluvchi mafkuraviy kuchni bartaraf etishda alohida ahamiyat
kasb etdi, jahon andozalariga mos tizim yaratilishida dastlabki qadam bo‘ldi.
Biroq, qayd etish joizki, mazkur hujjat O‘zbekistonning yangi sharoitidagi
vazifalariga to‘liq javob bera olmas edi. SHuning uchun ham O‘zbekiston
xukumati ta’lim tizimini to‘liq isloh etishga qodirxujjatlarni qabul qilishga
e’tiborni kuchaytirdi va bu borada bosh islohatchilik yo‘lini o‘ynadi. O‘zbekiston
Respublikasi Oliy majlisi IX sessiyasida tamomila yangi, sifat jihatdan mukammal
«Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonun va Kadrlar tayyorlash milliy dasturini ishlab chiqdi.
Mamlakat Prezidenti yuqorida qayd etilgan hujjatlarni qabul qilishga
undayotgan omillarni e’tiborga olgan holda quyidagi fikrni bayon etdi.
Birinchidan, biz eski sho‘rolar zamonidlan qolgan ta’lim-tarbiya tizimiga xos
mafkuraviy qarashlardan va sarqitlardan xali-beri to‘liq kutulganimiz yo‘q.
Ikkinchidan, barcha amaldagi o‘zgarishlar va tadbirlar, asosan yuzaki bo‘lib,
ta’lim-tarbiya o‘va o‘quv jarayonlarining tarkibini, bosqichlarini bir-biri bilan
uzviy bog‘lash, ya’ni uzluksiz ta’lim-tarbiya tizimini tashkil qilish muammolarini
echib bergan emas.
Uchinchidan, bizning amaldagi ta’lim-tarbiya tizimimiz bugungi kun
zamonaviy, taraqqiy topgan demokratik davlatlar talabalariga javob bera olmasligi
ko‘p joylarda yaqqol ko‘rinmoqda
33
. mazkur mulohazalar yangi hujjatlar qabul
qilingungacha bo‘lgan davrdagi ta’lim tizimining cheklanganligidan yaqqol dalil
berardi.
«Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonunning eng ilg‘or jihatlaridan biri – unda ta’lim
sohasidagi davlat siyosatining asosiy tamoyillarining bayon etilishi bo‘ldi. Ular
quyidagilardan iborat edi:
- ta’lim va tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterda ekanligi;
- umumiy o‘rta, shuningdek o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining
majburiyligi;
- ta’limning uzluksizligi va izchilligi;
32
ЫзР ХТБ УМББ нинг жорий щужжатлари. 2-9-13-иш; 2-3 вара=алар.
33
Баркамол авлод – Ызбекистон тара==иётининг пойдевори. Т., 1997, 6-бет.
98
- o‘rta-maxsus, kasb-hunar ta’limining yo‘nalishini: akademik litseyda yoki
kasb-hunar kollejida o‘qishni tanlashning ixtiyoriyligi;
- ta’lim tizimining dunyoviy xarakterda ekanligi;
- davlat ta’lim standartlari doirasida ta’lim olishning hamma uchun ochiqligi;
- ta’lim dasturini tanlashga yagona va tabaqalashtirilgan yondoshuv;
- bilimili bo‘lishni va iste’dodni rag‘batlantirish;
- ta’lim tizimida davlat va jamoa boshqaruvini uyg‘unlashtirish.
Masalaga bunday tarzda yondashuv ta’limning mamlakatda ko‘rilayotgan
demokratik, huquqiy, insonparvar jamiyat talablariga to‘liq javob berishi, uning
milliy va umuminsoniy qadriyatlarga sodiqligidan guvohdir. SHu bilan birga,
umumiy o‘rta ta’lim, o‘rta mahsus, kasb-hunar ta’limi, oliy ta’lim, oliy o‘quv
yurtidan keyingi ta’lim, kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash,
maktabdan tashqari ta’lim turlariga asos solindi, mavjudlarini takomillashtirish
yo‘llari ishlab chiqildi.
Mamlkatimiz rahbariyatining ta’lim-tarbiya sohasiga shu darajada katta
e’tibor berishi bejiz emasdir. Gap shundaki, mamlakatimiz aholisining aksariyat
ko‘pchiligi yoshlar, o‘smirlardan iborat bo‘lib, ular o‘z kelajaklarini aynan bilim
olish bilan bog‘langandirlar. Xususan, hozirda O‘zbekistonda 9,5 mingga yaqin
umumta’lim maktablari, gimnaziyalar, litseylar, kollejlar, 300 ga yaqin o‘rta
mahsus muassasalar, 65 ta oliy o‘quv yurtlari bo‘lib, ulardan 600 mingdan ortiq
turli malakadagi pedagoglar mehnat qiladi.
So‘nggi yillarda milliy maktablar tizimini yaratish borasidagi ishlarning
tarkibiy qismi sifatida respublikamizda yashayotgan va ozchilikni tashkil etgan
(mamlakatlar) millatlar farzandlari ta’lim-tarbiyasiga ham e’tibor kuchaytirildi.
O‘zbekistonda 2,5 mingdan ortiq o‘quvchi bo‘lgan 50 ga yaqin krim-tatar maktabi,
130 ta o‘quvchisiga ega bo‘lgan 2 ta nemis maktabi, 2400 ga yaqin o‘quvchisiga
ega bo‘lgan 24 ta koreys maktabi, 4 ta uyg‘ur, 1 dan kudrlar, yaxudiylar maktablari
faoliyat ko‘rsatmoqdalar. Bundan tashqari, 9 mingdan ortiq qozoq farzandlari, 300
mingdan ortiq tojik farzandlari, 1 mingdan ortiq qirg‘iz farzandlari va 1,5 mingga
yaqin turkman farzandlariham o‘z tillarida ta’lim-tarbiya ola boshladilar
34
.
O‘zbekiston hukumati istiqlol talablariga javob bera oladigan iqtidorli
yoshlarni tanlab olish, ularga fan yo‘lidagi so‘qmoqlarni sharaf bilan bosib o‘tish
borasida ham qator ishlarni amalga oshirmoqda. «Umid» jamg‘armasining
O‘zbekiston Prezidentitomonidan ta’sis etilishini shu ma’noda tushunish lozim.
Jamg‘arma O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1997 yil 13 yanvar
Qaroriga muvofiq ish boshladi.
Ma’lumki, mamlakatimizda tarixiy tub o‘zgarishlarni muvaffaqiyatli
o‘tkazish, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-iqtisodiy islohatlarni amalga oshirish uchun
jahon andozalari darajasida bilim olgan iste’dodli, ruhan barkamol yosh milliy
kadrlar zarurdir. «Umid» jamg‘armasining o‘z oldiga qo‘ygan eng katta maqsadi
ham xalq xo‘jaligining nufuzli tarmoqlarini yuqori malakali mutaxassislar bilan
ta’minlashdan iborat bo‘ldi. Xozirgi kunda O‘zbekistonlik talabalar o‘z tanlagan
34
Эргашев К. Ызбекистон хал= таълимининг ривожланиш тарихи. Т., 1998, 64-бет.
99
ixtisosliklari bo‘yicha AQSH, Buyuk Britaniya, Germaniya va YAponiyaning
jahonga mashhur oliy o‘quv yurtlariga muvaffaqiyat bilan shug‘ullanmoqdalar.
«T’alim to‘g‘risida»gi qonun, kadrlar tayyorlashning milliy dasturi jamiyatni
ma’naviy jihatdan barqarorlashtirish juda katta vazifalarni bajarmoqda, yoshlarda
Vatanga, millatga mehr-muhabbat hissini singdirishda, jahon andohalariga mos
faoliyat ko‘rsatishda muhim omil bo‘lmoqda. SHu bilan birga, yangi ta’lim-tarbiya
dasturi yoshlarda mafkuraviy e’tiqodni mustahkamlashda, milliy g‘oya va milliy
mafkura mohiyatini anglashda alohida ahamiyatlidir. Zero, mafkuraviy ta’sirlar
salbiy oqibatlarga olib kelmasligi uchun yoshlarimizning iymon-e’tiqodini
mustahkamlash, irodasini baquvvat qilish, ularni o‘z mustaqil fikriga ega bo‘lgan
barkamol insonlar etib tarbiyalash juda zarurdir. I.Karimov qayd etganidek, eng
muhim vazifa «ularning tafakkurida o‘zligini unutmaslik, ota-bobolarning
muqaddas qadriyatlarini asrab-avaylash va hurmat qilish fazilatiri qaror toptirish,
ularning men o‘zbek farzandiman deb g‘urur va iftixor bilan yashashiga
erishishdir»
35
.
4.
Madaniy hayot.
Har qanday sharoitda ham barcha millat va xalqlar o‘zining ma’naviy
ehtiyojlarini qondirishga muhtojlik sezadi. Ma’naviyat – inson uchun mavjudlik
belgisi. Ma’naviy boylik – u yoki bu millatni boshqa etnik birikmalardan o‘ziga
xosligini bildiruvchi, anglatuvchi muhim omildir. Ma’naviyati yo‘q xalqning o‘zi
yo‘q. SHu bilan birga har bir xalq ma’naviyati ham bir xil darajada emas.
SHu o‘rinda mamlakat yurtboshisining «biz xalqni nomi bilan emas, balki
madaniyati, ma’naviyati orqali bilamiz, tarixining tag-tomirigacha nazar
tashlaymiz»
36
, -degan fikrlarida juda mantiq va ma’no bor. Biroq, sho‘rolar
mustabid tizimi sharoitida o‘zbek milliy madaniyati haddan ortiq darajada ko‘p
zarar ko‘rdi. Barcha mustamlakachilik kabi kommunistik mafkura maddohlari ham
o‘zbek xalqini qul qilish uchun eng avvalo shu xalqning milliy madaniyatini yo‘q
qilishga zo‘r berdilar.
Ta’kid etish joizki, ma’naviy madaniyati yuksak, uning ildizlari baquvvat
xalqning ijtimoiy ongidan shu xalq madaniyatini hech qachon tamomila yo‘q qilish
mumkin emas. To‘g‘ri mustamlakachiliklar natijasida o‘zbek madaniyatiga katta
zarar etkazildi, uning ma’naviy ildizlarini qirqib tashlashga urinildi. Lekin ular
buning uddasidan chiqa olmadilar.
O‘zbek xalqi katta yo‘qotishlarga qaramasdan o‘zligini, o‘z milliy madaniyatini
saqlab qola bildi. Bunga yaqin va uzoq tarix guvohdir. Endigi vazifa – ma’naviy
hayotdagi barcha yo‘qotishlarning o‘rnini qoplashdan iborat bo‘ldi. Bu narsa
xalqimizning ma’naviyat va ma’rifatga muhtojligi va uning tansiqligi bilan
belgilandi. Kishining o‘zligini anglashi, o‘z sha’nini himoya qila olishi va barcha
yomonliklardan o‘zini tiya olishi uchun orif bo‘lmog‘i, qalbining tubida, jinday
bo‘lsada, ma’rifat shamchirog‘i yonib turmog‘i lozim. Ana shunda odam gunohdan
hazar qilish, barcha ne’matlardan aql-idrok va insof doirasida foydalanish yo‘lini
35
Каримов И. Донишманд хал=имизнинг мустащкам иродасига ишонаман. Т., 2000. 6-бет.
36
Каримов И. Тарихий хотирасиз келажак йы=. Т., 1998. 18-бет.
100
tutadi. Nojo‘ya xatti-harakatlari uchun tavba-tazarru qilish zarurligini anglay
boshlaydi
37
.
O‘zbek xalqi aynan shu yo‘ldan bordi, o‘z milliy-tarixiy, madaniy merosiga
sodiqligini ko‘rsata bildi. Bu esa mustamlakachiliklar davrida yo‘qotilgan,
taptalangan madaniy merosni tiklash, o‘zligini anglashga bo‘lgan rag‘batni
uyg‘otdi.
Istiqlol yillarida o‘zbek madaniy hayoti uyg‘ondi, jonlandi va o‘zining butun
mavjud bo‘y-bastini ko‘rsata bildi. Teatr, musiqa san’ati rivoj topdi, madaniy
aloqalar kengaydi, madaniy- ma’rifiy muassasalar faoliyati takomillashdi,
muzeylarning ijtimoiy-ma’rifiy ahamiyati oshdi, milliy adabiyot ravnaq topdi.
Ayniqsa, teatr san’atining rivoji gullab yashnadi. Bu bejiz emasdi, zero
mustamlakachilik davrida teatrlar kommunistik mafkuraning xizmatkoriga
aylangan, siyosiy maqsadlarnigina bajaruvchi kuchga aylangan edi. SHu asnoda
asosiy e’tibor repertuar masalasini hal etish, tomoshabinlarni bezdiradigan sahna
asarlari o‘rniga ularning ma’naviy-ijtimoiy ehtiyojlarini qondiruvchi spektakllarni
fuqarolar hukmiga havola etishga asosiy e’tibor qaratildi.
Hozirgi sharoitda O‘zbekistonda faoliyat ko‘rsatayotgan 36 ta dramatik,
musiqali drama va komediya, opera va balet, qo‘g‘irchoq teatrlari va ana shunday
vazifalarni bajardilar. 1998 yil 26 martda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
I.Karimovning «O‘zbekiston teatr san’atini rivojlantirish to‘g‘risida»gi Farmoni
e’lon qilindi. Unga binoan, O‘zbekiston tomosha san’atining ko‘p asrlik
an’analarini o‘rganish, boyitish va targ‘ib qilish, teatr san’atini har tomonlama
rivojlantirish, uning moddiy bazasini yanada mustahkamlash, mamlakatimizda
ma’naviy-ma’rifiy islohatlarni amalga oshirishda teatr arboblarining faol
qatnashishini ta’minlash, respublika Madaniyat ishlari vazirligi teatr tashkilotlari
negizida va teatr arboblari uyushmasida badiiy zamonaviy sahnabop asarlar
yaratish maqsadida Madaniyat ishlari vazirligi tizimida va teatr ijldiy xodimlari
uyushmasi qoshida «O‘zbekteatr» ijodiy-ishlar chaqirish birlashmasi tashkil etildi.
«O‘zbekteatr» birlashmasi o‘zining teatr tashkilotlari hamda mintaqaviy
bo‘limiga ega bo‘lib, mulkchilik shakllaridan va qandaydir muassasaga idoraviy
daxldorligidan qat’i nazar mamlakatdagi barcha davlat teatrlari, teatr studiyalarida
xalq teatrlari va boshqa tegishli tashkilotlar jamoalarini ixtiyoriy tartibda
birlashtirdi
38
.
Mamlakatimiz hukumati qo‘shiqchilik san’atidan mustaqillikning ma’naviy
zaminlarini mustahkamlashda ham unumli foydalanishga e’tiborni kuchaytirdi.
SHu maqsadda 1995 yil dekabrda «O‘zbekiston – Vatanim manim» mavzuidagi
qo‘shiqlar ko‘rik tanlovi e’lon qilindi. Mazkur tanlov barcha viloyat, shahar va
tumanlarda juda katta ko‘tarinkilik ruhida o‘tkazildi va uning natijasida yuzlab
yangi, mustaqillik davri qo‘shiqlari yaratildi, ko‘plab iste’dodli san’atkorlarning
paydo bo‘lishiga sabab bo‘ldi.
«O‘zbekiston – Vatanim manim» qo‘shiq ko‘rik-tanlovining 1996 yil mart
oyida bo‘lib o‘tgan birinchi bosqichida 54 mingdan ortiq san’atkorlar ishtirok etdi,
37
Жыраев Н. Тарих фалсафаси. Т., 1999, 150-бет.
38
Ызбекистон Республикаси. 100 саволга 100 жавоб. Т., 1998, 177-бет.
101
10 mingdan ortiq yangi musiqiy asarlar yaratildi. Qayd etish lozimki, mazkur
tanlov istiqlolni, Vatanni, o‘zligini anglashda muhim qadam bo‘ldi. Xalqimizning
bunday tadbirga qiziqishi ortiq bo‘ldi.
Bularning barchasini e’tiborga olib, 1996 yil avgustda «O‘zbekiston – Vatanim
manim» qo‘shiq bayrami haqida» maxsus farmon qabul qilindi. Farmonda
fuqarolar qalbida muqaddas Vatan tuyg‘usini tarbiyalovchi yuksak badiiy
saviyadagi musiqa asarlari va qo‘shiqlarining yaratilishiga keng imkoniyat yaratish
maqsadida har yili avgust oyining uchinchi yakshanbasi «O‘zbekiston – Vatanim
manim» qo‘shiq bayrami kuni, deb belgilab qo‘yildi. Ayni paytda, xalqimizning
qo‘shiqchilik san’atiga bo‘lgan buyuk qiziqishini e’tiborga olib. Madaniyat ishlari
vazirligi huzurida «O‘zbeknavo» gastrol-konsert birlashmasi tashkil etildi.
Natijada mazkur ko‘rik-tanlov hozirda ommaviy tus oldi, unda nafaqat o‘zbek
milliy, shu bilan birga mamlakatimizda istiqomat qilayotgan boshqa barcha xalqlar
vakillarining erkin ijod qilishi, o‘z san’atlarini namoiy etish imkoniyati yaratildi.
Professional va xalq badiiy ijodiyoti asosida san’atning qo‘shiqchilik turiga teng
e’tibor berilishi, ularning uyg‘un rivojlanishiga sharoit yaratilishi tufayli mazkur
san’at turi yanada rivoj topmoqda.
Ma’lumki, O‘zbekistonda jahon sivilizatsiyasida alohida o‘ringa ega bo‘lgan
buyuk moddiy madaniyat yaratildi. Ular xalqaro xamjamiyat tomonidan allaqachon
e’tirof etilgan. Biroq, sho‘rolar mustabid tizimi davrida O‘zbekiston moddiy
madaniyatiga katta zarar etkazildi. Minglab noyob madaniyat durdonalari, asori-
atiqalari xorijga, asosan, Moskva, Sankt-Peterburg muzeylariga tashib ketildi.
Milliy o‘zlikni anglashda bunday yodgorliklarning ahamiyati katta ekanligini
e’tiborga olib, mustamlakachilar iloji boricha ular ijtimoiy-madaniy ahamiyatni
kamsitishga harakat qildilar.
Ammo, mustaqillik bunday jirkanch siyosatga barham berdi. Istiqlolning
dastlabki davrlaridanoq muzeylar, qo‘riqxonalarning o‘rni va rolini belgilab
berishga alohida ahamiyat berildi. Ma’lumki hozirda birgina Madaniyat ishlari
vazirligi tizimida turli sohalar bo‘yicha 68 ta muzey mavjud bo‘lib, bular 21 ta
o‘lkashunoslik, 10 ta badiiy, 14 memorial, 5 ta adabiy-memorial, 7 ta badiiy, 1 ta
tabiiy-ilmiy muzeylardir.
SHu bilan birga Samarqandda Davlat muzey-qo‘riqxonasi, Buxoroda Davlat
muzey-qo‘riqxonasi, Hivada «Ichon-Qal’a» davlat muzey-qo‘riqxonalari faoliyat
ko‘rsatmoqda. 1999 yilgi ma’lumotlarga ko‘ra, respublikamizdagi muzeylar
fondida 1305786 eksponat saqlanmoqda. Birgina 1999 yilda ularning asosiy
fondiga 7544 ta eksponat qabul qilindi. SHu yilning o‘zida o‘zida barcha
muzeylarga 1655400 kishi tashrif buyurdi
39
.
O‘zbekiston hukumati xalqimizning o‘z milliy o‘zligini anglash jarayonini
yanada jadallashtirishni e’tiborga olib, 1994 yil 23 dekabrda O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi «Respublika muzeylari faoliyatini yaxshilash
chora tadbirlari to‘g‘risida»gi, 1999 yil 5 dekabrda esa «Muzeylar faoliyatini
qo‘llab-quvvatlash masalalari to‘g‘risida»gi qarorlarni e’lon qildi.
39
«Мозийдан садо», 2000, №1-2, 22-бет.
102
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 12 yanvardagi «Muzeylar
faoliyati tubdan yaxshilash va takomillashtirish to‘g‘risida»gi farmoni esa
muzeylar ishida tubdan burilish yasadi. Unga binoan barcha turdagi muzeylar
faoliyatini muvofiqlashtirish, qo‘llab-quvvatlash va ularga zarur ilmiy-uslubiy
yordam ko‘rsatishni ta’minlash maqsadida Madaniyat ishlari vazirligi qoshida
«O‘zbekmuzey» jamg‘armasi tashkil etildi, o‘zbek, ingliz, rus tillarida chop
etiladigan ilmiy-amaliy, ma’naviy-ma’rifiy, rangli «Moziydan sado» jurnali tasis
etildi
40
.
Ko‘rilgan barcha tadbirlar natijasida muzeylarning ijtimoiy-madaniy ahamiyati
ancha ortdi, ularning o‘zbek xalqi milliy o‘zligini anglash jarayonidagi roli
kuchaydi. Muzeylarga e’tibor xorijlik fuqorolarning O‘zbekistonga, uning boy va
qadimiy madaniyatiga bo‘lgan qiziqishini oshirdi.
Istiqlol o‘zbek xalqiga o‘z milliy adabiyotini qaytarib berdi. Kommunistik
mafkuraning jarchisiga aylangan «sovet adabiyoti» vayronlari o‘rniga paydo
bo‘lgan o‘zbek milliy adabiyoti tezlikda o‘zining qaddini ko‘tardi, partiyaviylik,
sinfiylik kabi xatto metodologik asoslardan voz kechila boshlandi. Mumtoz
adabiyotga munosabatda diniy-adabiy, feodal-klerikal adabiyot, saroy adabiyoti
deyilgan tushuncha va bir millat adabiyotini reaksion va progressiv deb ikkiga
bo‘lib o‘rganishdek hatto nazariy cheklashlarning daf etilishi milliy adabiyotning
xolisona baholanishiga imkon yaratdi.
Diniy manbalarning, jadid adabiyotining siyosiy-mafkuraviy aqidalarsiz
o‘rganilishiga nisbatan bo‘lgan munosabatning ijobiy hal etilishi jamiyatni
ma’naviy jihatdan barqarorlashtirishga shart-sharoitlar yaratdi.
SHunday qilib, mustaqillik O‘zbekiston ma’naviy hayotini barqarorlashtirish
uchun zamin yaratdi, ma’naviy-ma’rifiy hodisalarga munosabatni o‘zgartirdi.
Istiqlol tufayli ma’naviy turmushimizdagi ko‘plab muammolar hal etila boshlandi.
Qurilayotgan demokratik, huquqiy, insonparvar jamiyat, bozor munosabatlariga
o‘tish, jahon hamjamiyati bilan mafkuraviy tazyiqlarsiz o‘zaro hamkorlik qilish
imkoniyati O‘zbekiston madaniyatini xalqchil qildi. O‘zbekiston, o‘zbek xalqining
dunyodagi o‘ziga xos va mos o‘rni borligi, uning jahon sivilizatsiyasiga qo‘shgan
bebaho xissasining e’tirof etilishi tufayli ma’naviy hayotning gullab-yashashi
uchun mustahkam zamin yaratildi.
Dostları ilə paylaş: |