Tayanch tushunchalar
Ma’naviy-ma’rifiy islohat, ustuvor yo‘nalish, ma’naviyat va ma’rifat markazi,
milliy g‘oya, milliy-madaniy markazi, istiqlol mafkurasi, komil inson.
Mavzuni takrorlash uchun savollar.
1.
Mustaqillik sharoitida milliy madaniyatlar rivojlanishining ijtimoiy-
siyosiy omillarini tahlil eting.
2.
Madaniy yuksalishning hozirgi bosqichi xususiyati nimada?
40
«Гулистон», 1998, №2, 5-бет.
103
3.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ma’naviy ma’rifiy islohatlarning
mohiyati va zarurligi.
4.
Ma’naviy-mav’rifiy islohatlarning amalga oshirishning asosiy yo‘llarini
ayting.
5.
Ta’lim qonuni va Kadrlar tayyorlash milliy dasturining madaniy-ma’rifiy
islohatlarini amalga oshirishdagi ahamiyati.
6.
Madaniy taraqqiyotda milliy-madaniy markazlarning o‘rni.
7.
Madaniy-ma’rifiy islohatlar jarayonida milliy tarixiy merosga munosabat
mezonlari.
8.
Madaniy taraqqiyotda milliy va umumbashariy qadriyatlarning
uyg‘unligi.
9.
Madaniy – ma’rifiy islohatlar va komil inson tarbiyasi vazifasini
tushuntiring.
ADABIYOTLAR.
1.
I.A.Karimov O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. T., 1992.
2.
I.A.Karimov Istiqlol va ma’naviyat. T., 1994.
3.
I.A.Karimov Biz qurish va yaratish yo‘lidan boraveramiz. T., 1995.
4.
I.A.Karimov. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin.T., 1996.
5.
I.A.Karimov. Vatan sadjagoh kabi muqaddasdir. T., 1996.
6.
I.A.Karimov O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T., 1996.
7.
I.A.Karimov. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida. T., 1997.
8.
I.A.Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T., 1998.
9.
I.A.Karimov. O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda. T., 1999.
10.
I.A.Karimov. Milliy istiqlol mafkurasi – xalq e’tiqodi va buyuk kelajakka
ishonchdir. T., 2000.
1.
madaniy merosga munosabat.
O‘zbekiston o‘z mustaqilligini mustahkamlash, jahon hamjamiyatida o‘zining
munosib o‘rinni egallash jarayonida siyosiy, xuquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy-
ma’rifiy sohalarda-kishilar tafakkurida tubga o‘zgarish, - milliy g‘oya – milliy
mafkurani shakllanish jarayoni kechmoqda. Bu jarayon uchinchi ming yillik
arafasida amalga oshmoqda. SHu munosabat bilan Prezident I.Karimovning
quyidagi so‘zlari o‘ta iboratlidir: «Biz kelgusi asrga o‘zimiz bilan nimani olib
o‘tishimiz mumkin? Va nimalardan voz kechishimiz darkor?. YAngi ming yillikda
qanday muammolarning echimi bizning diqqat e’tiborimiz markazida turmog‘i
lozim?
10
bu fikr madaniy va ma’naviy merosimiz muammolarini hal qilishda
asosiy dasturiy amaldir.
Madaniy meros – bu o‘tmishdan qolgan qadriyatlar, g‘oyalar, tajriba, bilimlar
ularni o‘zlashtirish yo‘llari, ya’ni kishilarning ijodiy faoliyat usullari va uni tashkil
qilish hamda uning natijalaridir. O‘zlashtirish yoki aniqrog‘i, madaniy meros
jarayoni o‘ta muhim bo‘lib, madaniyatning harakatdagi asosiy qonunlaridan biri
10
И.А.Каримов. Ызбекистон XXI аср быса\асида. 1990 й. 3-б.
104
hisoblanadi. Bu jarayon insoniyatning o‘tmishi, bugungi va kelajagini bir butun
holda birlashtirib, odatiy tarzda tayyor yutuqlarga aylanadi. Bor narsani izlash,
ma’lum narsani ochish, qilingan kashfiyotni kashf etish kerak bo‘lmaganidek,
o‘tmish ajdodlar qilgan ishni takrorlash shart emas. Erishilgan yutuqlardan kelib
chiqib jamiyat o‘z maqsadlarini amalga oshirishning qisqa yo‘llarini tanlaydi.
Bundan tashqari ma’naviy meros kishilarning saviyasinibehad kengaytiradi, ular
hayotini aqliy va hissiy jihatdan boyitadi, bilimning tuganmas manbai bo‘lib
xizmat qiladi.
O‘tmish bilan batamon uzilish mumkin emas. Insoniyat tarixida mutlaqo yangi
madaniyat yaratishga urinishlar bo‘lgan, biroq bunday urinishlar hunuk natijalarga
olib kelgan. Bunga 1920 yillarda Sovet Rossiyasida «Proletar madaniyatini»
yaratishga urinishni yoki «madaniy inqilob»ni misol tariqasida keltirish mumkin.
Bu «inqiloblar» jarayonida yangi madaniyat yaralmadi aksincha bori ham qilindi:
qo‘lyozmalar kitoblar suratlar yoqildi; me’moriy yodgorliklar buzildi, eng
achinarlisi madaniy qadriyat egalari maxv qilindi. Oqibatda o‘tmish bilan bog‘liq
uzviylik buzilib jamiyat ma’nan orqali ketdi.
Madaniyatning me’yoriy rivojlanishi uni asrab kelgusi avlodlarga meros qilib
qoldirishini bildiradi. Biroq, bu jarayon oddiy va bir hilda kechmaydi. Ma’naviy
qadriyatlarning mundarijasi, ularni qayta ko‘rib chiqish va qayta baholash, ularning
o‘zaro bog‘liqlik usullari, munosabat tiplari, bilimlarni asrash va uzatish, hayot
me’yorlari, voqelikni estetik idrok qilish xususiyati o‘zgarmasdan qolmaydi, ular
uzluksiz harakatda bo‘ladi. Meros serqirra va ko‘p qiyofalidir. Uning aniq
namoyon bo‘lishi tiplarning ko‘pligi, tendensiyalar xilma-xilligi bilan farqlanadi.
Har bir yangi avlodning vorislik mexanizmi o‘tmishdoshlarning tajribasidan
madaniyatning turli sohalarida farqlanadi: san’atdagi o‘lcham fandagidan
boshqacha; tabiiy fanlar gumanitar fanlardan farqli. Vorislik (meros) har qanday
sohada insonning haqiqiy o‘zlashtirishida namoyon bo‘ladi, va ayni paytda
mahalliy yoki dunyo miqyosidagi jarayonlar shaklida ham ifodalanishi mumkin.
Vorislikning mahalliy (cheklangan) shakli madaniyatning kasbiy (professional),
milliy, etnik va boshqa ko‘rinishlariga ega. Bu faoliyat madaniy bosqichlarda bir
me’yorda, tekkis yo‘nalish shaklllarida bo‘lmay, uning bir bosqichidan ikkinchi
bosqichga sakrab o‘tishi notekis bo‘xronlar xususiyatiga ega. Insoniyatning
ma’naviy yutuqlarini meros qilib qoldirishda vorislik keng miqyosli (umumiy)
shaklda jarayonlar muffasal yo‘nalishda amalga oshadi. Masalan, Qadimgi Misr
zakovati «Injil», «1001 kecha ertaklari» kabi madaniyat yodgorliklariga ijobiy
ta’sir qildi. YAna, er yuzidagi barcha halqlarning zamonaviy bilim sohalariga
zamin bo‘lgan Bobil astronomiyasi, hind matematikasi, antik falsafa, rim huquqiy
haqida ham shunday gapirish mumkin.
Agar madaniyat va ma’naviyat sohalari tarkibida til, udumlar, an’analar va
boshqalar bo‘lsa, ma’lum xalqning madaniyat tarixi doirasida meros qoldirish
jarayoni yaxshiroq kechadi. Boshqa sohalarda esa texnika, fan, san’at kabi
sohalardagi bir xalqqa tegishli meros boshqa xalqlarga ham tegishli mulkka
aylanadi.
Keyingi avlodlarga meros qoldirish uchun madaniyatda belgilangan usul va
mexanizm mavjud. Ulardan ba’zilari qadimdan amal qiladi, bu – namoyish qilish,
105
og‘zaki uzatish, folklor, san’at; boshqa usullar keyinroq paydo bo‘ldi, bu – kino
tasviri, ohonrabo yozuvi, kompyuter xotirasi. Barcha jamiyatlarda ham haqiqatdan
ma’naviy merosning foydalanish imkoniyatlarini o‘zgartirish sharoiti bir xilda
emas. Ular ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, g‘oyaviy omillar bilan belgilanadi. Bu
omillar merosning hajmi, tanlash xususiyati, intensivligiga bog‘liq. Bizga
ma’lumki sovet jamiyatda kommunistik g‘oya xukmronligi davrida xalqlar,
xususan O‘zbekistonda ham o‘zining haqiqiy tarixiy, milliy va ma’naviy
merosidan mahrum etilgan edi. Umuman, madaniy merosdan mutlaqo mahrum
bo‘lgan yoki foydalanmagan jamiyat yoki xalqlar tarixda bo‘lishi mumkin emas.
Dostları ilə paylaş: |