Mahalla ijtimoiy o’z o’zini boshqarish organi mahalliy oʻzini oʻzi boshqarish

MAHALLA IJTIMOIY O’Z O’ZINI BOSHQARISH ORGANI
Mahalliy oʻzini oʻzi boshqarish — hokimiyatning bir turi; fuqarolarning joylarda davlat va jamiyat ishlarida ishtirokini taʼminlash, davlatning ayrim funksiyalarini amalga oshirish vositasi. Koʻpchilik mamlakatlarda mahalliy miqyosda davlat hokimiyati organlari tashkil etilmay, u yerda faqat Mahalliy oʻzini oʻzi boshqarish u. b. organlari tuziladi. Mas, Rossiyada aholi hokimiyatning vakolatli organlari (munitsipial yigʻilishlar, kengashlar, qoʻmitalar va shahri k.), fuqarolarning tegishli boshqaruv organlari (mahalliy maʼmuriyat), yigʻinlari va boshqalar Mahalliy oʻzini oʻzi boshqarish oʻ. b.ni amalga oshiradi. Mahalliy oʻzini oʻzi boshqarish oʻ. b. organlari, odatda, davlat hokimiyati organlari tizimiga kirmaydi. Mahalliy oʻzini oʻzi boshqarish u. b. organlarining tuzilishini aholi oʻzi mustaqil belgilaydi. Mahalliy oʻzini oʻzi boshqarish oʻ. b. organlariga qonun asosida ayrim davlat va-kolatlari berilishi mumkin, bu va-kolatlar davlat nazorati ostida amalga oshiriladi. Oʻzbekistonda joylarda mahalliy davlat hokimiyati organlari ham, Mahalliy oʻzini oʻzi boshqarish oʻ. b. organlari ham mavjud. Shaharcha, qishloq va ovullarda, shuningdek, ular tarkibidagi mahallalarsa fuqarolarning yigʻinlari oʻzini oʻzi boshqarish organlari hisoblanadi
Fuqarolarning oʻzini oʻzi boshqarish organlari 
fuqarolarning xalq hokimiyatini bevosita amalga oshirishi, davlat va jamiyat ishlarida toʻgʻridan -toʻgʻri ishtirok etishi vositalaridan biri. Asosiy vazifasi fuqarolarni mahalliy ahamiyatga bogʻliq masalalarni hal qilishda mustaqil faoliyat olib borishini taʼminlashdir.
Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi (105-modda) va "Fuqarolarning oʻzini-oʻzi boshqarish organlari toʻgʻrisida" (yangi tahriri) Oʻzbekiston Respublikasining qonuni (1999 yil 14 aprel)da F.oʻ.oʻ.b.o. huquqiy holati koʻrsatib oʻtilgan. Ushbu qonunga koʻra, F.oʻ.oʻ.b.o. quyidagilardir: shaharcha, qishloq, ovul fuqarolarining , shuningdek, shahar, shaharcha, qishloq va ovuldagi mahalla fuqarolarining yigʻini; fuqarolar yigʻinining kengashi; fuqarolar yigʻini faoliyatining asosiy yoʻnalishlari boʻyicha komissiyalar; fuqarolar yigʻinining taftish komissiyasi; tuman markazidan olisda joylashgan va borish qiyin boʻlgan shaharchalar, qishloqlar va ovullarda qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda tuziladigan maʼmuriy komissiya. F.oʻ.oʻ.b.o. mahalliy davlat hokimiyati organlari tizimiga kirmaydi. F.oʻ.oʻ.b.o. yuridik shaxs huquqlaridan foydalanadi, namunadagi muhrga ega boʻladi va mahalliy davlat hokimiyati organlarida roʻyxatga olinishi kerak.
Oʻzbekistonda 10 mingdan ortiq F.oʻ.oʻ.b.o. faoliyat koʻrsatmoqda. Fuqarolar yigʻini organlarini va ularning mansabdor shaxslarini saylash fuqarolarning qonunda belgilangan saylov huquqlari kafolatlarini taʼminlagan holda, umumiy, teng va toʻgʻridan-toʻgʻri saylov huquqi asosida yashirin yoki ochiq ovoz berish yoʻli bilan amalga oshiriladi. "Fuqarolar yigʻini raisi (oqsoqoli) va uning maslahatchilari saylovi toʻgʻrisida" qonun qabul qilingan (2004 yil 29 agtr.).
Fuqarolar yigʻini — fuqarolar oʻzini-oʻzi boshqarishining yuqori organi boʻlib, aholi manfaatlarini ifodalash va uning nomidan tegishli hududda amal qiluvchi qarorlar qabul qilish huquqiga ega. Fuqarolar yigʻinida 18 yoshga toʻlgan hamda shaharcha, qishloq, ovul va mahalla hududida doimiy yashayotgan shaxslar qatnashadi. "Fuqarolarning oʻzini-oʻzi boshqarish organlari toʻgʻrisida"gi yangi tahrirdagi qonunda shaharcha, qishloq, ovul fuqarolar yigʻini va shahardagi mahalla fuqarolar yigʻinining vakolatlari koʻrsatilgan. Fuqarolar yigʻinining qarorlarini bajarish va fuqarolar oʻzini-oʻzi boshqarish organlarining fuqarolar yigʻinlari oraliq davridagi joriy faoliyatini amalga oshirish uchun fuqarolar yigʻinining raisi (oqsoqoli), uning maslahatchilari, fuqarolar yigʻini faoliyatining asosiy yoʻnalishlari boʻyicha komissiyalarning raislari va yigʻinning masʼul kotibidan iborat tarkibda fuqarolar yigʻinining kengashi tuziladi. F.oʻ.oʻ.b.o.ning faoliyatini tashkil etishni uning kengashi hamda fuqarolar yigʻinining raisi (oqsoqoli) amalga oshiradi. Fuqarolar yigʻini kengashi oʻz devoniga ega boʻlishi mumkin, uning xodimlari soni yigʻin tomonidan belgilanadi. Fuqarolar yigʻinining raisi (oqsoqoli), masʼul kotibi va kengash devoni xodimlari fuqarolar yigʻinining mablagʻlari hisobiga ham, qonun hujjatlarida belgilangan tartibda mahalliy byudjet mablagʻlari hisobiga ham taʼminlanishi mumkin. Taftish k o missiyasi F.oʻ.oʻ.b.o. moliyaxoʻjalik faoliyatini tekshirish uchun tuziladi. Maʼmuriy komissiya maʼmuriy huquqbuzarliklarga oid oʻz vakolatlari doirasidagi ishlarni koʻrib chiqish uchun tuziladi.
F.oʻ.oʻ.b.o.ning faoliyatini muvofiqlashtirish maqsadida respublika oqsoqollar Kengashi, shuningdek, fuqarolarning oʻzini oʻzi boshqarish ishlari boʻyicha viloyat, tuman, shahar muvofiqlashtirish kengashlari tuzilishi mumkin. F.oʻ.oʻ.b.o. faoliyatining moliyaviy asosi oʻz mablagʻlaridan, xalq deputatlari tuman va shahar Kengashlari tomonidan belgilangan tartibda ajratiladigan byudjet mablagʻlaridan, yuridik va jismoniy shaxslarning ixtiyoriy xayir-ehsonlaridan, shuningdek, qonun hujjatlarida ko'zda tutilgan mablag'lar orqali ta'minlanishi mumkin.
Fuqarolar yig'ini tashkilotlarining belgilari aholi punkti kabi umumiy tur kasb etadi. Dastlab odamlar bir-birining faoliyati qobiliyatlarini qo'shnichilik aloqalar orqali foydalanish uchun birga joylashadi, yakka holda zarur bo'lmaydigan umumiy maqsadga amal qiladi (ko'chaning joylashuvini, uyning shakli va hajmini, ixtisoslashuv tarkibi va boshqalarni nazarda tutgan holda). Urbanizatsiya rivojlanib borgan sari yaxlitlik faktori o'sib boradi va o'ziga xos xususiyatlarini yo'qotadi hamda alohida ajralib chiqa boshlaydi. Shubhasiz, bu barcha tashkiliy shakllar bir-biri bilan chambarchas bog'liq bo'ladi va o'zaro kesi-shadi.
Umumiy maqsadlarni amalga oshirishga qaratil-gan jamoaviy harakatlarni tashkil qilish uchun odamlar ierarxik tuzilishdan qochib qutula olmaydi. Birinchi-dan, ijtimoiy ierarxiya - bu "quyi" darajalar "yuqori" darajalar tomonidan boshqariladigan ijtimoiy tizim-larni (davlat, tashkilot, aholi punkti, oila) qurishning universal shaklidir. Daraja qancha «yuqori» bo'lgan sari, uning ijtmoiy tarkibi ham torayib, ierarxik tuzilish piramida shakl hosil qiladi.
Zamonaviy jamiyatning rivojlanishi chuqur, dina-mik, tizimli o'zgarishlar bilan ajralib turadi. Davlat, siy-osiy va iqtisodiy shakllar o'zgarmoqda, yangi ijtimoiy va ishlab chiqarish texnologiyalari joriy etilmoqda. Ushbu jarayonlarning barchasi murakkab uyushgan ijtimoiy tizimlarda menejmentning ahamiyatini sezi-larli darajada oshiradi. Dunyo ishchi kuchi va yalpi ish-chi kuchi tarkibida jiddiy o'zgarishlarga duch keldi. Endi menejerlar kam ma'lumotli itoatkor ijrochilar bi-lan emas, balki asosan mutaxassislar bilan duch kelish-moqda. Texnologik tuzilishga ko'ra, zamonaviy ishlab chiqarish malakali kasbiy ishlardan keng foydalanishni o'z ichiga oladi, shuning uchun zamonaviy menejerlar boshqaruv qarorlarini amalga oshirishga baho berishga va ijodiy ta'sir ko'rsatishga qodir bo'lgan xodimlarni jalb qilishadi. Ishchilarning tarkibi ham o'zgargan: agar ilgari dehqonlar, ishchilar va xizmat ko'rsatuvchi xiz-matchilar ustunlik qilsalar, zamonaviy iqtisodiyotda "menejerlar va mutaxassislar" asosiy professional guruhlarga aylanadi, qarama-qarshiliklar deyarli har qanday tashkilotning dinamikasini belgilaydi.
Shaxsning rivojlanishi, uning ijtimoiylashuvi va fuqarolik kamolotiga erishuviga ham jamiyatdagi tarbiyaviy ishlar xizmat qiladi. Bu erda jiddiy ta'lim im-koniyatlariga ega bo'lgan mahallaning o'rni juda katta. Mahalla o'zini o'zi boshqarish tamoyillari asosida yashaydi, uning hayoti asosan tarixan shakllangan urf-odatlar va an’analar bilan tartibga solinadi. Qaysidir ma'noda, mahalla katta oilaga o'xshaydi va shuning uchun ko'pincha har bir oilada nizolar kelib chiqishi mumkin, raqobat, o'zaro tushunmovchilik, qarshilik va hokazolar paydo bo'lishi mumkin. Ammo, agar bu ikkilamchi, tasodifiy onlarning barchasi bartaraf etilsa, shunla mahallalar haqiqiy demokratiya, adolat, insoniy minnatdorlik va o'zaro yordam bilan ajralib turadi. Bu-larning barchasi yoshlar ongi va qalbida chuqur iz qoldiradi. Uning mahalladagi tarbiyasi nomiga, betartib va xo'ja ko'rsinga olib borilmaydi. Buning asosiy afzal-ligi – jamoatchilik fikrining mustahkamligiga, avlodlar davomiyligiga, oqsoqollarning tirik namunasiga, muayyan odamga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo'lishga, kuchsizlarga (bevalar, etim bolalar, nogiron-lar, yolg'iz keksa fuqarolar) g'amxo'rlik qilish va qo'llab-quvvatlashga asoslangan.
Mustaqillikka erishganimizdan so'ng, mahalla maqomi sezilarli darajada oshdi. Unga muhim qo'shim-cha vazifalar berilgan. Tarbiyaviy ishlarga, ayniqsa, yosh avlodga ko'proq e’tibor qaratildi. Mahalla qo'mitalari va faollarining sa'y-harakatlari bilan aniq yo'naltirilgan ta'limiy yo'naltirilgan turli xil tadbirlar o'tkazildi.
«Mahalla tizimi jamiyatimizning eng muhim va tayanch bo'g'ini hisoblanadi. Oxirgi uch yilda uni rivojlantirish borasida qator amaliy ishlar amalga oshirildi.
Xususan, mahalla institutiga oid 38 ta qonun va me’yoriy hujjatlar qabul qilindi, 50 dan ortig'i takomil-lashtirildi. Jamiyat hayotida jonbozlik ko'rsatgan soha xodimlari davlat mukofotlari bilan taqdirlandi. Fuqarolar yig'inlari raislari va mas’ul kotiblarining oy-lik ish haqi o'tgan yilning o'zida 1,5 barobarga oshirildi.
So'nggi uch yilda 624 ta mahalla idorasi yangidan qurildi, 2 ming 265 tasi rekonstruktsiya qilindi va ta'mirlandi. 102 ta tuman va shahar markazida “Ma-halla markazi” majmualari barpo etildi. Har bir fuqarolar yig'inida “Keksalar maslahati” guruhlari, 4 mingdan ziyod mahalla binolarida kutubxonalar tashkil qilindi.
Mahalla faollarining mas’ul tashkilotlar va profil-aktika inspektorlari bilan hamkorligida oxirgi uch yilda 87 mingga yaqin kam ta'minlangan oila ehtiyojmandlik darajasidan chiqarildi». [4]
"Kuchli davlatdan kuchli fuqarolik jamiyat sari" tamoyilini bosqichma-bosqich va izchil amalga oshirishga asoslangan fuqarolik jamiyatini shakllantirish, rivojlantirish, fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish instituti – mahallaning O'zbekiston tajribasi katta qiziqish uyg'otadi va undan demokratiya yo'lidan borayotgan mamlakatlarda samarali foydalanish mum-kin. Mahalla O'zbekistonda demokratiyani barpo etish-ning muhim asoslaridan biri bo'lib, uning faoliyati fuqarolarning davlat boshqaruvida bevosita ishtirok et-ish, mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining eng muhim vazifalarini hal etish bo'yicha konstitutsiya-viy huquqini ta'minlaydi.
Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish kontseptsiyasida fuqarolik institutlari bugungi kunda demokratik qadriyatlar, huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishning muhim omiliga aylanmoqda. Fuqarolik institutlari fuqarolarga o'z imkoniyatlarini ro'yobga chiqarish, ijtimoiy, iqti-sodiy va huquqiy madaniyatni oshirish, jamiyatda manfaatlar muvozanatini saqlashga sharoit yaratadi. I.Karimov ta'kidlaganidek: “Hayotimizning shunday bir alohida qismi borki, uni biron bir qonun yoki rasmiy hujjat bilan belgilab bo'lmaydi. Bu odamlarning ma'naviyati, mafkuraviy ongi va tafakkuri bilan bevosita bog'liqdir. Xususan, odamlarning o'zaro munosabatlari, ularning oilasi, qo'shnisi, oilaviy munosabatlari – bularning barchasi o'ziga xos va sirli dunyo, juda ehtiyotkorlik va nozik yondashuvni talab qiladi. Bunday munosabatlarni rasmiy buyruqlar, qonunlar va farmonlar bilan belgilab bo'lmaydi. Sharqda islom falsafasida mahallalarda – odamlarda, jamiyatda tinchlik va osoyishtalikni saqlashda mehri-bonlik va rahmdillik naqadar muhim ahamiyatga ega ekanligini ko'rish mumkin» [1; b. 104].
Mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab ma-halla institutini tiklash ishlari faollashdi. Uning dastlabki namoyon bo'lishi mamlakatning Bosh qomusi – O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi bo'ldi. Konstitutsiyaning 105-moddasida “Shaharcha, qishloq va ovullarda, shuningdek ular tarkibidagi mahallalarda hamda shaharlardagi mahallalarda fuqarolarning yig'inlari o'zini o'zi boshqarish organlari bo'lib, ular ikki yarim yil muddatga raisni (oqsoqolni) va uning maslahatchilarini saylaydi.
O'zini o'zi boshqarish organlarini saylash tartibi, faoliyatini tashkil etish hamda vakolat doirasi qonun bi-lan belgilanadi” deyilgan. Ushbu qoida mahallaning huquqiy asoslarini yanada rivojlantirish uchun asos bo'lib xizmat qiladi.
Konstitutsiya qabul qilinishidan oldin ham, O'zbekistonning mahalla faollari tomonidan qilingan ko'plab murojaatlar asosida Prezident 1992 yil 12 sentyabrda "Mahalla jamg'armasi va uning hududiy bo'linmalarini tashkil etish to'g'risida" farmon chiqardi. Mahalla institutlari tashkil etilishi va rivojlanish tar-ixidagi muhim bosqich 1993 yilda qabul qilingan "Fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish organlari to'g'risida" gi qonun bo'ldi, mazkur qonun 1999 yilda yangi tahrirda qayta qabul qilindi. 2004 yilda esa "Fuqarolar yig'ini raisi (oqsoqoli) va uning maslahatch-ilari saylovi to'g'risida" gi qonun qabul qilindi". "Ma-halla" jamg'armasining bo'linmalari respublikaning barcha viloyatlari, tumanlari va shaharlarida mavjud. Ushbu jamg'armaning muhim faoliyatlaridan biri bu mahalla faollarining bilim darajasini oshirishdir. Buning uchun «Mahalla ziyosi» o'quv markazi va «Ma-halla» faoliyat yuritadi. Mahallalarning har birida 15 ta komissiya faoliyat ko'rsatishi kerak:
Mahalla ijtimoiy-iqtisodiy turdagi 30 tadan ortiq vazifalarni bajaradi. Ular avval mahalliy o'zini-o'zi boshqarish organlarining tasarrufida bo'lgan.
Bugungi kunda mahalla tinchlik va barqarorlikni saqlash, xalqimizning eng yaxshi fazilatlarini – yaxshi qo'shnichilik va o'zaro yordam, insonparvarlik va rahmdillik an’analarini tiklash va rivojlantirish bo'yi-cha aholi bilan faol ish olib bormoqda. U aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarini manzilli qo'llab-quvvatlash, xususiy tadbirkorlik va oilaviy biznesni rivojlantirish uchun haqiqiy markazga aylandi.
Har yili yosh oilalarning to'ylariga yordam berib, uy-joy sharoitlarini yaxshilaydi. Kam ta'minlangan oilalarning bolalari uchun bolalar oromgohlarida bepul dam olishiga imkoniyat yaratadi. Ijtimoiy himoyaga muhtoj oilalarning bolalari hamda iqtidorli maktab o'quvchilari uchun respublikaning turli shaharlariga ek-skursiyalar uyushtirib kelmoqdalar. Fuqarolar yig'inlari hududlarida mingdan ortiq yangi maishiy xizmat ko'r-satish markazlari ochilib, ularda birnecha o'n minglab qo'shimcha ish o'rinlari yaratilib kelinmoqda.
Obodonlashtirish va ko'kalamzorlashtirish bo-rasida doimiy ishlar olib borilmoqda. Mahalliy aholi uchun o'yin maydonchalari va dam olish maskanlari qurilishi katta ahamiyatga ega bo'ldi. Bu jarayonda muntazam hasharlar o'tkazishda tashabbus ko'rsa-tadigan fuqarolarning o'zlari katta rol o'ynaydi. Bu qudratli ma'naviy va birlashtiruvchi kuch bo'lib xizmat qiladigan xalqimizning ajoyib urf-odatlaridan biridir. Xayrli ishlarning natijalari bugun yaqqol ko'rinib turi-bdi. Darhaqiqat, o'zbekistonliklarning sa'y-harakatlari bilan mahallalarda ko'plab mevali va manzarali darax-tlar va gullar ekilib, o'sib, fuqarolar yig'inlari obodonlashtirilgan ekologik zonaga aylantirildi.
Mahallani asrab-avaylash islohotning asosiy siyo-siy yutuqlaridan biridir. O'zbekiston Respublikasi Pre-zidenti I.A.Karimov ta'kidlaganidek, mamlakatda "xalq an’analariga asoslangan, tarixiy shakllangan jamoaviy munosabatlar – mahalla fuqarolarning o'zini o'zi boshqarishining noyob mexanizmi" yaratildi [3; b. 15].
Mahalla qo'mitalari, oqsoqollar kengashlari aso-san xalq an’analari va urf-odatlari himoyachilari, ja-moat fikrining tashabbuskori, turmush marosimlarini tashkillashtiruvchi vazifalarni bajaradilar [2].
O'zbekistonda 10 mingga yaqin fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish organlari mavjud. Qonunda ularga berilgan vakolatlarga asoslanib, mahalla fuqarolar yig'i kuchaytirish, oilalarda farovonlikni saqlash, kam ta'minlangan oilalar va nogironlarga moddiy yordam ko'rsatish, hududlarni obodonlashtirish, boshqa bir qator tadbirlarni tashkil etish bo'yicha katta ishlarni amalga oshirmoqdalar [1; b. 17].
Shunday qilib, mahalla fuqarolik jamiyatining yangi tipidagi fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish or-gani sifatida uning fazilatlarini jonlantirish va tiklash imkoniyatiga ega bo'ldi. Mahalla siyosiy tizimning emas, balki fuqarolik o'zini o'zi boshqarishning instituti emasligi, siyosiy tizimda ishtirok etmasligi, balki u bi-lan o'zaro munosabatda bo'lishi muhim ahamiyatga ega. Davlatimiz rahbari ta'kidlaganidek: “Oila – muqaddas” degan azaliy va ezgu g'oya qadrsizlanib, ming yillik milliy qadriyatlarimiz zavol topar ekan, bu kabi og'riqli holatlarni kamaytirib bo'lmaydi. Buning uchun mahalla katta ijtimoiy kuch sifatida maydonga chiqishi kerak. Chunki faollar, ko'pni ko'rgan oqsoqol-lar, tajribali nuroniylarimiz, agar istasa, jamoatchilik bilan birgalikda har qanday muammoni hal qilishga, xato qilgan yoshlarni to'g'ri yo'lga solishga qodir». [4].
Foydalanılgan adabıyotlar:
1. Каримов И.А. «Избранный нами путь – это путь демократического развития и сотрудничества с прогрессивным миром». Т. 11. -Ташкент: «Узбе-кистан», 2003. 292 с.
2. Муминов А.Г. Национальная политика неза-висимого Узбекистана и пути ее реализации в ду-ховно-культурной сфере (теория и практика): Авто-реф. дисс. … д.полит.н. -Ташкент, 1999.
3. Турсунова Р.Ю. Духовный аспект в модер-низации институтов гражданского общества (на примере политических партий). -Ташкент: УМЭД, 2012. 96 с.
4. https://president.uz/uz/3351 nlari va faollari aholini ijtimoiy-siyosiy hayotga keng jalb qilish, ma'naviy-ma'rifiy ishlarni