www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs
Mərkəz
i
Ümumi psixologiya. Psixologiya
205
münasibətlərin formalaĢdırılmasını nəzərdə tutur. Psixoloqlar
qrup uyuĢmasının adaptiv planda həyata keçirilməsini təmin
etmək üçün iĢgüzar oyunlar metodundan geniĢ istifadə
olunmasını məsləhət görürlər.
Psixoloqların apardıqları tədqiqatlar göstərmiĢdir ki, iĢi
birlikdə icra edən və ya yanaĢı yaĢayan adamların uyuĢan və
uyuĢmaz olması qrupların sosial-psixoloji tədqiqi üçün ən
aktual vəzifələrdən biridir.
Qrup uyuĢmasının eksperimental tədqiqi qomeostat
adlanan xüsusi qurğunun köməyi ilə həyata keçirilir.
Qomeostat elə bir cihazdır ki, burada eyni vaxtda bir neçə
adam iĢləyə bilir. Bu zaman birgə fəaliyyətin müvəffəqiyyəti
bütün
qrupun
fəaliyyətinin
uzlaĢdırılmasından
və
uygunlaĢdırılmasından asılı olur. Bu cihazın köməyi ilə qrupun
birgə fəaliyyətə nə dərəcədə hazır olduğunu aĢkara çıxarmaq
mümkün olur. Bu baxımdan qomeostatdan müəyyən qrupları
yaratmaq
məqsədi
ilə
müvafiq
qrup
üzvlərini
müəyyənləĢdirmək üçün onun imkanlarını ĢiĢirtməyə imkan
vermədən istifadə etmək mümkündür.
Qrup təzyiqi fenomeni. XX əsrin 50 və 60- cı illərində
sosial psixologiyada Ģəxsiyyətin davranıĢının onun fərqli
sərvət meylləri və normaları qrup normalarına uyğun gəlmədiyi
Ģəraitdə ziddiyyətli xarakter daĢıması problemi diqqət
mərkəzində olmuĢdur. Bu cür psixoloji konfliktlər qrupun
Ģəxsiyyətə təsiri Ģəraitində təzahür edə bilirdi ki, bu qrup
təzyiqi hadisəsi kimi qeyd olunurdu. Fərd və qrup arasındakı
konflikti həll etməyin yollarından biri kimi konformizm özünü
göstərməyə baĢlamıĢdır.
Konformizm (və ya konformluq) fərdin qrupla zahirən
razılaĢması, ixtilafı daxilən dərk etdiyi halda onun hər bir
təsirinə tabe olması, hər bir Ģəraitdə uyğunlaĢmasından ibarətdir.
Bu baxımdan sosial psixologiyada konformluq dedikdə fərdin
qrupla zahirən razılaĢması, ixtilafı daxilən dərk etdiyi halda onun
hər bir təsirinə tabe olması, hər bir Ģəraitə Ģüurlu uyğunlaĢması,
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Ümumi psixologiya. Psixologiya
206
insanların öz davranıĢlarını dəyiĢmək meyli baĢa düĢülür. Bu
zaman istər-istəməz psixoloji cəhətdən fərdin mövqeyinin
qrupun təzyiqinə məruz qalması baĢ verir.
Konformizm fenomeni empirik Ģəkildə insanlara çoxdan
məlumdur. Prof. Ə.Əlizadə hələ qədim zamanlarda Azərbaycan
güzəran psixologiyasında konformizmin müxtəlif bədii
modellərinin təsvir olunduğunu aĢkara çıxarmıĢdır.
1
Konformluq
və
nonkonformluq
probleminin
eksperimental tədqiqi baĢlıca olaraq M.ġerif, S.AĢ, R.Kraçfild,
D.Kreçin əsərləri meydana gəldikdən sonra diqqəti cəlb etməyə
baĢlamıĢdır. Burada məĢhur Amerika psixoloqu S.AĢın xidməti
xüsusilə
böyuk
olmuĢdur.
Onun
1956-
cı
ildəki
eksperimentlərinin
nəticələri sosial psixologiyanın «ən
heyrətamiz kəĢflərindən biri kimi» (V.E.Çudnovski)
səciyyələndirilməyə baĢladı.
S.AĢın eksperimenti çox sadə olmaqla hər hansı bir
mürəkkəb texniki ölçü tələb etmirdi. Eksperiment 7- 8 nəfərdən
ibarət qrupda aparılmıĢdır. Yoxlananları yazı taxtasından 3-5
metr aralı bir sırada oturmağa dəvət etmiĢlər. Onlara təxminən
belə bir təlimat verilmiĢdir: Siz taxtada çəkilmiĢ xətlərin
uzunluğunu fərqləndirməli olacaqsınız. «Sizin qarĢınızda iki ağ
vərəqdə xətlər çəkilmiĢdir. Birinci vərəqdə bir xətt vardır.
Həmin xətt etalon xətdir. Ġkinci vərəqdə 3 xətt çəkilmiĢdir (1,2
və 3). Həmin xətlərdən biri birinci vərəqdəki xətlə eyni
uzunluqdadır. Siz həmin xətti qeyd etməlisiniz. XahiĢ edəcəm
hər biriniz öz cavabınızı verəsiniz. Mən cavabları qeyd
edəcəm. Diqqətli olmağa çalıĢın – gəlin sağdan sola baĢlayaq».
Qabaqcadan birinci 6 nəfərə belə bir tapĢırıq verilmiĢdir
ki, qəsdən etalona uyğun olmayan xəttin nömrəsini qeyd
etsinlər. Bu bir növ xüsusi qrup kimi «düzəltmə qrup»
adlandırılmıĢdır. 7-ci və sonrakı yoxlananı eksperiment
aparanın əvvəlkilərlə qabaqcadan sözləĢdiyini bilmir. S.AĢ
1
Байрамов Я.С., Ялизадя Я.Я. Сосиал психолоэийа. – Бакы, 2003, с.176
www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs
Mərkəz
i
Ümumi psixologiya. Psixologiya
207
bunu «sadəlövh subyekt» adlandırır. Cavab verilməyə
baĢlananda birinci 6 nəfər qəsdən xətləri səhv qiymətləndirir.
Onlardan sonra cavab verən «sadəlövh subyektlərin» bir çoxu
da xətləri onların təsiri altında qiymətləndirməyə baĢlayırlar.
S.AĢın tədqiqatları komformizmin baĢqa bir maraqlı
cəhətini də aĢkara çıxarmıĢdır. Məlum olmuĢdur ki, «sadəlövh
subyektin» qrup təzyiqi effekti düzəltmə qrup üzvlərinin
miqdarı ilə bağlıdır. Tədqiqat zamanı məlum olmuĢdur ki, əgər
təcrübədə sınanan Ģəxsdən baĢqa «düzəltmə qrup» kimi yalnız
bir nəfər iĢtirak edirsə, qrup «təzyiqi» effekti, demək olar ki,
təzahür etmir; əgər sınanan Ģəxs iki nəfərdən ibarət qrupun rəyi
ilə rastlaĢırsa, qrup «təzyiqi» effekti çox cüzi olur. Düzəltmə
qrup 3 nəfərdən ibarət olduqda, müvafiq effekt tam aydınlığı
ilə təzahür edir. Düzəltmə qrup üzvlərinin sayının daha da
artması qrup «təzyiqi» effektinin də artmasına gətirib çıxarır.
ġəxsiyyətin qrup «təzyiqinə», fikrinə tabe olması daxili
və ya xarici xarakter daĢıya bilir. Xarici konformluq zamanı
qrup təzyiqi götürüldükdən sonra fərd özünün ilkin mövqeyinə
qayıdır. Daxili konformluq zamanı isə qrup təzyiqi aradan
çıxdıqdan sonra da fərd qrupun mövqeyini saxlayır. BaĢqa
sözlə həmin konformluq zamanı fərdin daxili mövqeyi ilə
xarici təzyiq arasında ixtilaf olmur. Ona görə də bu cür
konformluğu bir növ qrupdaxili təlqin adlandırmaq müm-
kündür.
Təcrübə göstərir ki, qrup üzvləri arasında konformizmin
əksinə olan hallara da rast gəlmək mümkündür. Bu zaman fərd
qrupun təzyiqinə müxtəlif formalarda müqavimət göstərir, bir
növ neqativ mövqe tutur. Fərdin nə olursa olsun əksəriyyətin
fikirlərini rədd etməsi və heç nəyə məhəl qoymadan onlara əks
çıxması nonkonformizm adlanır. Nonkonformizm bir növ
«neqativizm» anlayıĢına sinonim, «konformluq» anlayıĢına
antonimdir.
Qrup qütbləĢməsi. Kiçik qruplarda özünü göstərən
hadisələrdən biri də qrup qütbləĢməsi hadisəsidir. «Qrup
Dostları ilə paylaş: |