Manaf süleymanov

213 
 
İngilislər Bakını tərk edirlər. Hadisələr bir-birini sürətlə əvəz edirdi. 
Heç  kəs  sabahkı  günün  necə  qurtaracağını  bilmirdi.  Hamı  intizarda,  nə  isə 
gözləyirdi.  Hərə  bir  mülahizə  yürüdürdü.  On  doqquzuncu  ilin  axırına  yaxın 
ingilis  qoşunları  Bakıdan  Tiflisə  yola  düşürdü.  Zabitlər  burada  «evləndikləri» 
xanımları  üçün  qatarın  arxasında  xüsusi  vaqon  qoşdurmuşdular.  Xanımların 
çoxu erməni dövlətlilərinin qızları idi. Əşyalarını - çamadan, boxça-torbalarını 
yerbəyer edib, yola düşməyə  müntəzir idilər. Xanım-xatın  gözəllər İngiltərədə 
necə yaşayacaqları barədə fikirləşirdilər. 
Zabitlər  qabaq  tərəfdəki,  komanda  heyəti  olan  vaqonda  idilər.  Onlar 
söhbət  edir,  danışıb-gülürdülər.  Belə  zəngin,  rəngarəng  şəhərdən  ayrılmağa 
təəssüf edirdilər. 
Parovoz  uzun,  sürəkli  fit  çalır,  astadan  hərəkətə  gəlib  vaqonları 
arxasınca  sürükləməyə  başlayır.  Xanımlar  üçün  qoşulmuş  «xüsusi»  vaqon  isə 
tərpənməyib  yerindəcə  qalır.  Xanımlar  bunu  gördükdə  dəhşətə  gəlir  və  başa 
düşürlər ki,  burda  da  ingilislər hiylə  işlədib, onları aldadıblar. İngilis zabitləri 
isə  pəncərələrdən  baxıb,  istehza  ilə  gülə-gülə  əlləri  ilə  xanımlara  vida  salamı 
yollayırdılar. 
İngilis  qoşunları  Bakıdan  tamamilə  çıxıb  gedəndən  sonra  fəhlə  Bığlı 
Həsənəli  bədiyə  yazmışdı;  fəhlələr  ingilispərəstlərə  sataşıb  vedrənin  altına 
döyəcləyib oxuyurdular: 
 
Başlagınan nağaranı çalmağa,  
Sözlərimi ta yadıma salmağa.  
O, gəlmişdi Qafqazyada qalmağa,  
Qalaydı mehman, hara çıxdı getdi? 
 
Gül-çuvalın yığışdırıb bağladı,  
Qonşumuzun ürəyini dağladı,  
Onlar getdi, «arvadları» ağladı,  
O mahi-taban hara qaçdı getdi? 
 
Gələn kimi quyruğuvu buladın,  
Sevincindən lap it kimi uladın.  
Qarına-fətir
*
   qatırların  suladın,  
Dərdüvə dərman hara çıxdı getdi? 
 
Qoy getsinlər, daşlarını sən də at!  
Min altı yüz biz almışıq qatır, at,  
                                                           
*
 Bir qarın çörəyə, pulsuz maaşsız işləyənlərə  deyirdilər 

---

214 
 
Onlar getdi, dul qaldı çoxlu arvad,  
Ol can alan, can hara çıxdı getdi? 
 
Qonaq, qonaq, buydu sənin qonağın?!  
İndi söylə kimə gəlir gümanın?  
Sən allahın, sən məzhəbin, sən dinin,  
Şapkası fincan hara çıxdı getdi? 
 
Dilləri pis, danışırlar qart kimi,  
Söz deyəndə, qalırdılar mat kimi.  
Çoxlarının tumanı arvad kimi,  
Bığın qırxdıran, hara çıxdı getdi? 
 
Kəndlərdə yaxşı kənddür Bülbülə  
Yalanı doldurmuşdulər zənbilə,  
O Batuma, sən də ki, cəhənnəmə,  
Podrati İran hara çıxdı getdi? 
 
Gəlmiş idi, əsir edə bizləri,  
Xırda-xuruş idi bütün sözləri. 
Belə deyir əcnəbilər özləri,  
Bir dəstə «reyhan» hara çıxdı, getdi? 
 
O gündən ki, başladılar gəlməyə,  
Cəhd etdilər hər bir işi bilməyə.  
Neft aldılar, pulları yox verməyə,  
Qatır satanlar hara çıxdı getdi? 
 
Pencəkləri oxşayırdı lap dona,  
Çətin işdir, yarı yoldan dönə, 
Bir nəfəsə getdilər düz Londona,  
Aləmə «Soltan» hara çıxdı getdi? 
 
Bildir bu vaxt ürəyimi dağlardın,  
Vedrə açıb, jalonkaya bağlardın.  
O qaçanda, sən vağzalda ağlardın,  
Söylə, o qağan hara çıxdı getdi? 
 
Fikr eləmə, pencəyi satdırarsan,  
Şapkanı da çevirtdirib qoyarsan.  
Olmasa, verdirib boyatdırarsan,  

---

215 
 
O naxələflər hara çıxdı getdi? 
 
* * * 
Qocaman  müəllim  Ağabəy  İsrafilbəyli  deyirdi  ki,  «Şirvanşahlar» 
sarayını  müəllimlər  ittifaqına  vermişdilər  və  mənə  tapşırmışdılar  ki,  get  bax, 
layihə tərtib elə, eyni zamanda tarixi əhəmiyyəti olan qala divarlarını, məscid, 
hamam,  mədrəsə  və  yaşayış  binalarını  siyahıya  alın.  Sonra  hamısı  üçün  bərpa 
planı duzəldəcəkdik. Əsas  məqsəd xalqın keçmişini,  mənəvi varlığını  gələcək 
nəsillərə çatdırmaq idi. 
Rəssam  Yakov  İosifoviç  Çelxis  İçərişəhər  haqda  deyirdi:  «Baxın, 
yaxşı-yaxşı  baxın!  Bu  darısqal  küçələr,  bu  daxmalar,  bu  kəlləbənd,  qapı, 
pəncərələr,  şəbəkə  və  hətta  navalçaların  hər  biri  millətinizin  tarixidir.  Bu 
iyirmidən  çox  məscid-mədrəsə  xalqınızda  elmə,  mədəniyyətə,  incəsənətə, 
inkişafa olan həvəs və əzmi göstərir. On beş hamam, bir neçə ovdan çoxlu su 
quyuları  bu  xalqın  paklığa,  təmizliyə,  suya  aşiq  olduğunu  nümayiş  etdirir,  - 
gedə-gedə  əlləri  ilə  ətrafı  göstərib  davam  edirdi.  -  «Bu  qala  divarları, 
darvazalar,  məhəccərlər  böyük  mədəniyyət  nümunəsidir...  «Şirvanşahlar 
sarayı», «Qız qalası», bürclər tükənməz milli sərvətdir». 
Saraya çatanda rəssam darvazanı oxşayırmış kimi nəqşlərə toxunaraq 
əlavə etdi: «Xahiş edirəm, bu qapılardakı geometrik nəqşlərə diqqət yetirin... O 
minarə və o qübbə sənətkarı özünə tərəf çəkir. Bu kompleks memarlıq incisidir. 
Adam diz çöküb, səcdə etmək istəyir. Divanxana nə qədər yığcam, lakonikdir... 
Otaqlar... Salonlar... Həyət-baca». 
Rəssam  danışdıqca  mən  fikirləşirdim  ki,  vaxtı  ilə  buralar  neçə  bərq 
vururmuş...  Nə  təntənə,  nə  dəb-dəbələr  varmış...  Ey  gidi  dünya!  İngilislər  on 
səkkizinci ilin yayında Bakıya gələndə ilk növbədə Şirvanşahlar sarayında olan  
qiymətli sənət əsərlərini gəmilərə yükləyib, Ənzəliyə apardılar. Tarixi ziqiymət 
əsərlər...  Bina  qaldı  başlı-başına...  İndi  də  xarabazara  dönməkdədir...  Ah 
çəkdim, ağlamaqdan özümü zorla saxlayırdım. Üfunətdən baş   gicəllənir, ürək 
bulanırdı. 
Rəssam  üzüntülü  bir  səslə  şikayətləndi:  «Sizin  müsəlman  ziyalıları,    
varlıları  nə  qədər  kəmetina,  nə  qədər  ruhən  yorğundurlar.  Heç  güman  etmək 
olmaz, inanmaq olmaz ki, belə sənət incisini  yaradanların, belə laqeyd xələfləri 
var.  Bu  qiymətli  incini  bərpa  etmək  üçün  neçə  ildir  qapı    qalmayıb  ki, 
açmayam,  yer  qalmayıb    ki,  getməyəm.  Minlərlə  adamdan  xahiş    etmişəm, 
yalvarmışam  ki,  qoymayın.  Qoşa  qala  qapısı  yanındakı  Bakı  xanının  sarayı   
kimi    Şirvanşahlar    sarayı  da  yerlə  yeksan  olsun,  itsin.  Boş  sözdən,  uzun, 
mənasız  danışıqdan  savayı  heç  bir  kömək  görməmişəm.  Mən  rəssamam,  həm 
də  nəqqaşam,  gözəl  bir  abidənin  göz  qabağında  xərabə  qalmağı  gözlərimi  
ağrıdır,  məni  kor  edir.  Sarayda  olan  zibilləri  daşıyıb,  otaqları,  həyət-bacanı  
təmizləyib, qaydaya salmaq lazımdır.     Buranı muzeyə çevirmək olar, həyətdə 

---