86
hamısının xərcini mən verəcəm. Mən onları qonaq edirəm. Vladiqafqazda qoşa
minarəli, qoşa eyvanlı, əzəmətli bir məscid tikdirir. Əmircanın qocaları bir dəfə
ona rast gələndə deyirlər ki, «Ağa Murtuz, çox sağ ol, uşaqlara məktəb
tikdirdin, biz yaşlılar üçün də aduva layiq bir məscid tikdir, allaha xoş gedər,
cavab olar. Ata-ananın ərvahına dua oxuyarıq, həm də səndən bu kəndə yadigar
qalar. «Baş üstə!» deyib Ağa Murtuz əlini aparır gözlərinin üstünə.
Vladiqafqazda tikdirdiyi məscid kimi Əmircanda da qoşa minarəli, hər
minarəsi qoşa balkonlu bir məscid tikdirir.
Sənədləri imzalayanda nadir hallarda, familiyasını bütöv şəkildə
yazardı, adətən üç hərfdən ibarət «Mux...» cızardı. Adamlar deyərdi ki, yüz
min manatlar onun üçün milçək kimi bir şeydir.
Liza xanımla Avropa səyahətinə gedirlər. Venetsiyadakı binaların
arxitekturası neftxudanı valeh edir. Və onlara oxşar bir sarayı Bakıda bir il
ərzində (1911-1912) tikdirir. Sarayın hər sütunu, tağları, buta və gülləri,
pəncərə və qapıları, bəzəklərinin hamısı təkrarolunmaz sənət əsəri, memarlıq
incisidir. Neftxuda pul əsirgəmədiyi kimi memar da ilham, ustalar də səy və
əməklərini əsirgəməyiblər. Sarayı arxitektor Ploşko fransız kotik üslubunda
layihələşdirib.
Murtuz Muxtarovun bu mülkünü ev podratçısı Hacı Qasımov icarəyə
götürüb başa çatdırır.
Bir dəfə yenə də Beslanda, restoranda oturub nahar edir və qatarı
gözləyirmiş. Birdən qaçhaqaç düşür: «Zəlim xan gəlir...», «Zəlim xanın süvari
dəstəsi stansiyaya basqın edir...» sözləri ağızdan-ağıza keçir.
Neftxudanın yanındakı adam deyir ki, «ağa, at da var, kareta da,
hazırdır, dur qaçaq!».
«Heç yerə gedən deyiləm!» deyə o cavab verir. «Sən də otur».
Çox çəkmir, salon boşalır, atlılar stansiyanı araya alırlar. Salonda
oturmuş iki adamın geyimi və görkəmi Zəlim xanın diqqətini cəlb edir; adam
göndərib onu yanına çağırtdırır. Neftxuda təklifi rədd edir. Süvarilər onu
öldürməyə Zəlim xandan icazə istəyirlər. O razılaşmır, özü neftxudaya
yaxınlaşır. Muxtarov stulu çəkib ona yer təklif edir: «Əyləş, qonağım ol!»
deyir. Qonaq sözü Zəlim xanın xoşuna gəlir, oturur. Dostlaşırlar. Sonralar bir-
birinə hədiyyələr göndərirlər. Zəlim xan mərdlik əlaməti kimi ona bir gümüş
xəncər və zər qotazlı bir başlıq da yollayır.
Çar hökuməti Zəlim xanı öldürəndən sonra, neftxuda adam göndərib
onun oğlunu və qızını Bakıya gətizdirir, xeyli qonaq saxlayır; hər ikisini
Peterburqa, öz xərcinə oxumağa göndərir. Oğlan aqronom, qız isə həkim olur.
Həyətlərdə gəzib mahnı oxuyan Fatma adlı bir qız Muxtarovun
diqqətini cəlb edir, onu qızlığa götürür, ona öz familiyasını verir, musiqi təhsili
almağına kömək göstərir. Sonralar Fatma Muxtarova respublikanın adlı-sanlı
sənətkarı olur.
87
Üç nəfər cavan oğlan kasıb tələbələr üçün pul toplayanda Murtuza da
müraciət edirlər. Neftxuda deyir ki, bilirsiniz nə var, mən ömrümdə heç kəsə
boş yerə pul verməmişəm. Sizə bir şey öyrədim. Mənə veksel verin, borc alın,
şəhərdə bir bəzzaz dükanı açın, başlayın alış-verişə; dükanı da özünüz idarə
edin. Belə bir tələbələr dükanı mən Peterburqda görmüşəm. Yaxşı mənfəət
götürürlər. Peterburq və Moskva manufakturaçılarının üstünə məktub yazaram,
güzəştlə, ucuz qiymətlə kreditə, möhlətə sizə mal buraxarlar. Elə ki,
mayalandınız, pulumu qaytararsız.
Tələbələr razılaşmır, əliboş çıxıb gedirlər. On yeddinci ilin
əvvəllərində çar taxtdan salınır. Azadlıq tərəfdarları Nəriman Nərimanovun
yanına gəlib şikayət edirlər ki, ay doktur, bəs bu bərabərlik harda qaldı, nə vaxt
olacaq? Odur Şəmsi Əsədullayev təzə quyular qazdırıb gündə milyon putlarla
nöyüt götürür. Nərimanov cavab verir ki, qoy qazsın, hamısı bizə qalacaq.
İkinci dəfə Musa Nağıyevin təzə mülk aldığını xəbər verirlər. Doktur yenə
deyir: «Fikir eləməyin, qoy alsın, bizə qalacaq». Üçüncü dəfə Hacı
Zeynalabdin Tağıyevin fabrikdə təzə sex açdığını söyləyirlər, yenə də həmin
cavabı verir.
1919-cu ildə bir neçə nəfər gəlib Səmədağa Ağamalı oğluna şikayət
edir ki, Mailov təzə vətəgələr düzəldir, Dadaşov qardaşları gəmi tərsanəsini
böyüdür, daha bu nə hürriyyət oldu? Ağamalı oğlu da cavab verib ki: «Fikir
eləməyin, doktor Nəriman doğru deyib, qoy eləsinlər, bizə qalacaq».
Şəmsi Əsədullayev də Bakı neftxudalarından biri idi. Əmircan
kəndindəndir; ata-babadan onlar da rəncbər və arabaçı olublar. Suraxanıda
buğda və arpa əkirlərmiş; biçindən sonra arabaçılıq edər, yük daşıyıb kirə
alarlarmış. Dəmir yolu olmayanda, onlar da araba karvanı ilə Tiflisə, oradan da
Bakıya kirayə mal daşıyarlarmış.
Neftin ecazkar qüdrətindən milyonçu olur, həm neft mədəni, həm də
neft daşıyan dəniz və çay donanması düzəldir. Şəhərin mərkəzində əsas fasadı
Qoqol küçəsinə, digər iki yan fasadların biri Gimnaziya (Tolstoy) küçəsinə,
digəri Karantin (həzi Aslanov) küçəsinə baxan əzəmətli bina tikdirir. Başqa
binaları da vardı. Xəzər dənizi sahillərinə və Volqaboyu şəhərlərə öz
gəmilərində neft daşıtdırıb satdırardı. Camaat arasında Şəmsi Əsədullayevə
Nobellərin qənimi deyirdilər. Çünki bütün Rusiyada, Türküstanda, İranda, hətta
Finlandiyada belə Nobellərin dükanı və kontorları ilə üzbəüz, ya da ki, yanaşı
kontor və dükan açıb Nobellərdən ucuz qiymətə neft satar və ona mane olardı.
Oktyabr ayının axırlarında Volqada naviqasiya bağlananda Bakıda
neftin qiyməti xeyli aşağı düşürdü; böyük neftxudalar, o cümlədən Şəmsi də,
xırda mədən sahiblərindən nefti ucuz alıb anbarlara vurar, yazda naviqasiya
açılanda daşıtdırardı Rusiyaya.
Şəmsinin Bakıda bir müsəlman, Moskvada isə Mariya Pavlovna adlı
rus arvadı, birinci arvaddan iki oğlu və qızları vardı. Mariyanın atası çar
Dostları ilə paylaş: |