Maşınqayırmanın tarixinə dair
Yüklə 20,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
Avtomatlaşdırmanın yayılması
mativlər işlənmişdir. Robotların sənayedə tətbiqinin bu günkü səviyyəsi göstərir ki, onların inkişafı və səmərəli istifadəsi hələ də inkişafdadır. Sənaye robotlarını tənqid edənlərin fikirlərinin əksinə olaraq, robotlar demək olar ki, istehsalın bütün sahələrinə daxil olmuş və işçilərin əməyini yüngülləşdırmişdir. Azərbaycanda maşınqayırmanın yaranması 509 3.5. Azərbaycanda maşınqayırmanın yaranmasına dair
vvəlki bölmədə qeyd edildiyi kimi, XIX əsrin ortalarında Apşeron yarımadasında tapılan zəngin neft yataqları Bakı və onun ətrafındakı ərazilərdə neft sənayesinin yaranmasının əsasını qoymuşdur. Neft quyularında tətbiq olunan neft avadanlıqları ilkin vaxtlarda xaricdən gətirilsə də bu sonralar artan neft istehsalı ilə əlaqədar olaraq daha səmərəli deyildi. XX əsrin əvvəlində Bakıda yalnız təmir emalatxanaları fəaliyyət göstərirdi. Burada sıradan çıxmış nasoslar, baltalar və digər neft avadanlıqları təmir olunurdu. Neft sənayesinin sonrakı inkişafı oktyabr inqilabından sonra, bütün ölkədə baş verən sənayeləşmə prosesinin təsiri altında yerli neft maşınqayırması müəssisələrinin yaradılmasına gətirib çıxarmışdır. Bu müəssisələrin bir qismi yerli təmir emalatxanalarının bazasında təşkil olunsa da, böyük hissəsi yenidən yaradılırdı. Buna misal olaraq 1834-cü ildən Azərbaycanda fəaliyyətdə olan Leytenant Şmidt adına zavodu göstəmək olar. Bu zavod yenidən qurulmuş, poladəritmə və ştamplama sexləri ilə tamamlanmışdır. Montin adına zavodda isə mexaniki emal proseslərinin aparılması üçün dəzgah parkı genişləndirilmişdir. Bu ərəfədə Bakı şəhərində neft-mədən avadanlıqlarının istehsalı üçün tətbiq olunan dəzgahların sayı 1000-i keçmişdir [3.29]. Sovetlər ölkəsi üçün istehsal olunan neftin əksər hissəsi Bakıda hasil olunduğundan, burada neft maşınqayırması da getdikcə inkişaf etdirilmiş və bütün ölkə üçün aparıcı sahəyə çevrilmişdir. 1925-ci ildə Bakıda yaradılan Dzerjinski adına dərinlik nasosları zavodu da bu yönümdə atılan addımlardan idi. Bu zavod ilk vaxtlardan SSRİ üzrə aparıcı mövqe qazanmış və bunu 90-cı illərin əvvəlinə qədər qoruyub saxlamışdır. Bu dövrdə Azərbaycanda neft maşınqayırması sənayesinin genişlənməsi bu sahədə çalışa biləcək mütəxəssislərin hazırlanması tələbini qoymuşdu. Məsələni həll etmək üçün 1920-ci ildə Azərbaycan Politexnik İnstitutu yaradılır. Bu ali məktəb neft-mədən avadanlıqlarının Azərbaycanda maşınqayırmanın yaranması 510
istehsalı və tətbiqi üzrə ölkədə çalışa biləcək mühəndislərin hazırlanması yolunda önəmli rol oynamışdır. Azərbaycanda 1931-ci ildə “Azərbaycan neft maşınqayırması institutu”nun və 1961-ci ildə “Ümumittifaq neft maşınqayırma elmi-tədqiqat, layihə-texnoloji institutu”nun yaradılması və uzun müddət fəaliyyət göstərməsi yerli mühəndis-ixtisasçıların formalaşmasında və onların bütün ölkədə tanınmasında xüsusi rol oynamışdır. 40-cı illərin əvvəlində Azərbaycan maşınqayırma sənayesi yalnız neft-mədən avadanlıqlarından ibarət
olsa da,
Böyük Vətən
müharibəsindən sonra ölkədə yeni sahələri əhatə edən texniki avadanlıqların hazırlanması üçün zavodlar yaradιlmağa başlayır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, maşınqayırmanın sürətlə inkişafı təkcə Bakıda yox, onun hüdudlarından kənarda da, əhalinin sıx cəmləşdiyi şəhərləri əhatə etməyə başlayır. 1946-cı ildə tikilmiş Bakı elektrik mühərrikləri, 50-ci illərdə inşa olunmuş Sumqayıt boruyayma, Mingəçevir yol maşınları, Xankəndi elektrotexniki qurğuları, Naxçıvan elektrotexniki qurğuları, Ağdam dəzgahqayırma, Gəncə dəzgahqayırma və avtomobil zavodlarını buna misal göstərmək olar. Altmışıncı illərdə ittifaq üzrə neft-mədən avadanlığı və alətləri istehsal edən 31 zavoddan 17-ni özündə cəmləməklə Bakı aparıcı rol oynayırdı. Bu zavodlarda istehsal olunan avadanlıqların istehsalının texnoloji təminatı Bakıda yerləşmiş institutlarda təhsil almış yerli mühəndislər tərəfindən yerinə yetirilirdi. Azərbaycanda istehsal olunan neft-mədən avadanlıqları SSRi-dən başqa, dünyanın 37-i ölkəsinə ixrac olunurdu [3.32]. Neft maşınqayırmasının sonrakı inkişafı, 70-ci illərdə zavodların irimiqyaslı yenidənqurulması, müasir dəzgahlarla təmin olunması və genişləndirilməsi ilə səciyyələnir. Bu yeniləşmə ərəfəsində Bakı kondisioner, Azərbaycan elektrik-istilik qurğuları, Bakı dəzgahqayırma zavodları tikilib istismara verilir. 1980-ci
illərdə respublikada istehsal olunan
maşınqayırma avadanlıqlarının 70% -i İttifaq tələbatlarının ödənilməsinə yönəldilmiş- Azərbaycanda maşınqayırmanın yaranması 511
dir. Məhsulları bir çox hallarda 2...3 min km uzaqlıqda yerləşmiş istehlakçılara daşımaq tələb olunurdu. İttifaq daxilində inteqrasiya siyasətinin tərkib hissəsi olan bu əməliyyat Azərbaycan istehsalçılarını sərbəst fəaliyyət göstərmək imkanlarından məhrum edirdi. Keçən əsrin 90-cı illərindən başlayaraq Sovetlər ölkəsinin dağılması ilə əlaqədar olaraq Azərbaycan maşınqayıranları ilə istehlakçılar arasında olan əlaqə tədricən zəifləmiş və əsrin sonuna yaxın kəskin azalmışdır. Azərbaycan sənayesində, əvvəllər aparıcı sahələrdən olan neft maşınqayırması sahəsi öz rolunu enerji kompleksinə vermişdir. Azərbaycanda XX əsrin sonunda baş verən neft bumu yerli maşınqayırma sənayesinin inkişafından yan keçmişdir. Azərbaycanda neft hasilatı ilə məşğul olan xarici şirkətlərin tətbiq etdikləri neft avadanlıqlarını xaricdən gətirmələri yerli sənayeyə mənfi təsir etmişdir. 1990 −
maşınqayırma məhsullarının payı cədvəl 3.2-də göstərilmişdir. Buradan tənəzzülün səviyyəsi aydın görünür. XXI əsrin əvvəlindən başlayaraq respublikada maşınqayırma sənayesində müəyyən dirçəliş hiss olunur. Maşınqayırma müəssisələri özlərini yerli tələbləri ödəmək üçün yenidən təşkil etmiş və keçmiş əlaqələri bərpa etməyə çəhd göstərmişlər. Azərbaycanda yaranmış neft sənayesinin genişlənməsi maşınqayırma sənayesində çalışabiləcək mühəndislər ordusunun yaradılmasına təkan vermişdır. Respublika ali texniki
məktəblərində hazırlanmış mühəndislər təkcə ölkə daxilində yox, həm də keçmiş Sovetlər ölkəsinin bir çox ərazilərində fəaliyyət göstərmişlər. Hal-hazırda yerli mütəxəssislər əsasən daxili bazara üz tuturlar. Azərbaycan maşınqayırma sahəsinin xarici ölkələrlə əlaqəsi zəifləsə də, azərbaycanlı mühəndislərə bir çox xarici ölkələrdə rast gəlmək olar. Maşınqayırma mühəndisləri ölkə daxilində ilk dəfə olaraq 1920-ci ildə yaradılmış Azərbaycan Politexnik İnstitutunda hazırlanmışdır. Sonradan Azərbaycan Sənaye İnstitutu adlanan bu ali məktəbin mexanika fakültəsində neft maşınqayırması, neftayırma müəssisələri, Yüklə 20,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|