Maşınqayırmanın tarixinə dair
Yüklə 20,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3.1. Avtomatlaşdırmanın geniş yayılması
Avtomatlaşdırmanın yayılması
3.1. Avtomatlaşdırmanın geniş yayılması
lmi-texniki inqilabın əsas fenomeni avtomatlaşdırmadır. Avtomatlaşdırma dedikdə, ümumiyyətlə insan əməyi və nəzarətini əvəz edən, avtomatik işləyən maşın, tərtibat və proseslər nəzərdə tutulur. Əlbəttə avtomatlaşdırma bütün insan əməyinə aid edilmir. Əsasən bu, təkrar olunan işlərin əvəz olunmasında özünə yer tapmışdır. Məsələn, torna dəzgahında forma səthlərin emalını avtomatlaşdırmağa ehtiyac olarsa, onda bütün proses − pəstahın verilməsi, bərkidilməsi, prosesə nəzarət, hətta alətin yeyilməsinin nəzarət olunması kimi addımları da avtomatlaşdırmaq lazımdır. Ancaq, onu da qeyd etmək lazımdır ki, avtomatlaşdırmaya çəkilən xərc, yalnız hissələrin böyük istehsal proqramında səmərəli olur.
İş proseslərinin çoxu nəinki fiziki, həm də psixoloji cəhətdən (məsələn, hesabat işləri) təkrar olunan funksiyalara aid olunur. Ona görə də, avtomatlaşdırmanın tətbiq sahəsi təkcə istehsal proseslərini yox, həm də əqli işlərin müəyyən hissəsini əhatə edir.
Avtomatik işləyən mexanizmlə- rin yaranması kitabın əvvəlində təsvir
olunduğu kimi,
çox-çox qədimlərə gedib çıxır.
Buraya Heronun, Ktesibiosun və bir çox antik mexaniklərin işlərini misal göstərmək olar. Çox
vaxt avtomatlaşdırma ilə məşğul olanlar XVIII əsrdə yaşamış, məşhur mexanik, Vokosonun işlərinə istinad edirlər [3.2, 3.3]. O, 1738-ci ildə sərt proqramlar əsasında hərəkət edən “dəmir ördəyi” nümayiş etdirir (şəkil 3.1). Bu ördək addımlayaraq özünəməxsus səslər çıxardır, yerdəki dənləri götürür və hətta onu “həzm” edilmiş şəkildə xaric edirdi.
Avtomatlaşdırmanın yayılması 445 Vattın buxar maşını üçün ixtira etdiyi mərkəzdənqaçma tənzimləyi- cisi də ilk avtomatik işləyən mexa- nizmlərə aid edilir (şəkil 3.2). Bu mexanizm maşına düşən yükün dəyişməsi zamanı
onun stabil
işləməsini təmin edirdi. Sənaye inqilabı zamanı bir çox maşınlarda avtomatik işləyən mexanizmlərin olması ona dəlalət edir ki, avtomatlaşdırma hələ elmi- texniki inqilabdan əvvəl tətbiq olunurdu. Bu, maşın və mexanizmlərin müasir avtomatlaşdırmanın inkişafındakı rolu o qədər də böyük məna kəsb etmir. Onlar öz dövrünün mexaniki və ya avtomatlaşdırılmış yerinə yetirilən ictimai-istehsal üsullarını əks etdirirdilər. Əvvəllər məlum olan avtomatik sistemlər mövcud istehsal proseslərinin inkişafına səbəb olmamışlar və onların tətbiqi nəticəsində yeni texnoloji proseslərin yaranması halları məlum deyildir. Qədim mexanizmlərdən yalnız, mütərəqqi avtomatik sistemləri nəzəri cəhətdən izah edən zaman istinad nöqtəsi kimi istifadə edirlər.
Müasir avtomatlaşdırmanın əsaslarının yaranması isə I dünya müharibəsindən sonraya təsadüf edir. Bu, həm ayri-ayrı aqreqatlara, həm də avtomatlaşdırılmış proseslərə aid edilir. 20-ci illərdə metalların emalında mexaniki axın istehsalında bir çox iş prosesləri təkrar oluna bilən kiçik əməliyyatlara bölünmüşdür. Emal maşınları böyük həcmdə ixtisaslaşdırılmışdır. Fəhlələrin bu maşınlarda işi pəstahı daxil etmək, hazır məhsulu götürmək və maşınlara nəzarət etməkdən ibarət idi. Bəzi hallarda pəstahın verilməsi tamamilə avtomatlaşdırılmış yerinə yetirilirdi.
Bu texnoloji şərait bir başa avtomatlaşdırma ilə bağlı idi. Avtomatik dəyişilə bilən alətlərlə təchiz olunmuş iş maşınları böyük həcmdə hazırlanaraq istehsalda tətbiq
olunurdular. Metalların emal
Şəkil 3.2. Mərkəzdənqaçma tənzimləyici.
Avtomatlaşdırmanın yayılması
texnologiyasında avtomatlaşdırmanın tətbiqinə baxmayaraq, burada proses başa çatdıqdan sonra hissələrin keyfiyyətinə nəzarət insanların üzərinə düşürdü. Prosesin gedişinə nəzarət zamanı statistik üsullardan istifadə etməklə meyillənmələri müsaidə daxilində elə tənzim etmək olurdu ki, nəticədə zay məhsul alınmasın. Bu prinsiplə işləyən maşınlara yarımavtomat deyilirdi. Onlar təyyarə, avtomobil və traktor istehsalında geniş tətbiq olunurdular.
1940-cı ildən etibarən istehsalda elektrik cərəyanı ilə işləyən maşınların tətbiqi adi hal almışdır. Bu ərəfədə İngiltərə, ABŞ və SSRİ- də eyni zamanda fotoelementlərlə işləyən dəzgahlar hazırlanıb tətbiq olunur. İstər SSRİ torna dəzgahı, istərsə də Amerikada hazırlanmış avtogen qaynaq maşını cizgiləri oxuyaraq aləti lazım olan trayektoriya üzrə hərəkət etdirə bilirdi. Bir çox hallarda fotolement tərəfindən oxunan informasiya bir neçə dəzgaha ötürülürdü. Hələ 30-cu illərdə ixtira olunmuş elektronik elementlərin, maşınların idarə olunmasında tətbiqi araşdırılmağa başlanmışdır. II dünya müharibəsində bu elementlərin tətbiqi ilə avtomatlaşdırılmış dəzgahların tətbiqinə öncə ABŞ-da rast gəlinir.
Maşınların avtomatlaşdırılması istiqamətində əsas addım 40-ci illərin sonunda proqramlaşdırılan-idarəolunan sistemlərin yaranması ilə qoyulur. İş prosesinin aparılması perfokartların və ya maqnit lentlərin üzərinə yazılmış sərt proqramlar əsasında yerinə yetirilirdi. İdarəetmə servo element və elektron elementlər əsasında baş verirdi. Hissələrin dəqiqliyi emal zamanı verilən həddən kənara çıxdıqda, bu nəzarət sistemlərinin köməyi ilə siqnal şəklində xəbər verilir və ya dəzgah dayandırılırdı.
Təxminən 60-cı illərin ortalarında avtomatlaşdırma yeni pilləyə qədəm qoyur. Mexaniki emalda pəstahın dəqiqliyinin permanent nəzarət olunması və verilən qiymətlə müqayisə edilməsi sayəsində xətaları azaltmaq mümkün olmuşdur. Bununla, ilk dəfə olaraq insan müdaxiləsi olmadan proses avtomatlaşdırılmış şəkildə aparılırdı. Bu cihaz bütün mexaniki emal üsullarında tətbiq tapmışdır.
Yüklə 20,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|