Orta əsrlərdə Avropada texnikanın inkişafı
141
Bu səbəbdən X
Ι
V əsrdə, topların döyüş silahı kimi tətbiqi yan
keçilməz idi. Uzun müddət topların yüklənməsi onun qabaq tərəfindən
aparılmışdır. 1380-ci ildə ilk dəfə olaraq alman mühəndisi Vöqler (alm.
Vögler) tərəfindən topların arxa tərəfdən yüklənməsi sınaqdan
keçirilmişdir [1.71].
Topların Avropada geniş tətbiqi əlbəttə barıtın burada yenidən ixtira
olunması ilə bağlı idi. Barıt ilk dəfə Çində tapılsa da, orta əsrlərdə
Avropa əyalətlərində bu sehirli tozun kimyəvi tərkibi maraqla
öyrənilirdi. Artıq X
ΙΙΙ
əsrdə Avropada barıtın tətbiqinə aid məlumatlara
rast gəlinir. İlk dəfə olaraq inglilis Roje Bakon (ingl.
Roger Bacon)
1242-1267-ci illərdə tərtib etdiyi əlyazmalarında barıtın tərkibinə və
tətbiqinə aid müxtəlif məlumatlar verir. X
Ι
V əsrdə alman keşişi Bertold
Şvarts (alm.
Berthold Schvarz) barıtın istehsal olunması ilə məşğul
olmuşdur. Orta əsrlərdə odlu silahların istehsalı və tətbiqi Almaniyada
geniş yayılmışdır. Buna o dövrdə fəaliyyət göstərən, barıt istehsal edən
manufakturaların olması dəlalət edir [1.19].
Döyüş texnikası ilə bərabər antik dövrdən məlum olan hazırlama
üsullarını özündə əks etdirən bir çox sənət növləri də orta əsrlərdə geniş
Şəkil 1.91. Ən qədim Avropa odlu silahı, oxatan sağanaq, 1330-ci il.
Orta əsrlərdə Avropada texnikanın inkişafı
142
yayılmışdır. Germanların əhatə etdiyi ərazilərdə dəmirçi peşəkarlığı
geniş tətbiq olunurdu. Ən qədim German dəmirçi alətləri antik dövrün
sonuna dəlalət edir. Onların alətləri: zindan, çəkic, bülöv, kəlbətin və
deşici alətlərdən ibarət idi. Ancaq məftil istehsalı və stamplarla döymə
hələ o dövrdə məlum deyildi. Dəmirçi məhsullarına silahlar, əsasən isə
bir və iki tilli qılınc, balta, dəbilqə və eləcə də kənd təsərrüfatı və
emalatxana alətləri aid idilər. Antik dövrdən və qədim Şərqdən məlum
olan, iplə işləyən torna dəzgahı da geniş tətbiq olunurdu.
German sənətkarlığının inkişaf etməsini həm də o dövrdə tekstil və
saxsı qabların istehsalında görmək mümkündür. Onlar yaşayan
ərazilərdə kəndçi
−
sənətkar əlaqələri yeni dövrün başlanması üçün əsas
rol oynayan orta əsrin iqtisadi, texniki və mədəni inkişafına təkamül
vermişdir.
Antik dövrün ənənələrini götürüb, inkişaf etdirmək də xristianlıq
dininin yayılması ilə bərabər kilsələrin uzərinə düşmüşdür. Roma və
Yunanıstandan fərqli olaraq kilsələr insanları sənətkarlıq işləri ilə
məşğul olmağa məcbur edirdilər. Orta əsr üçün əsas rol oynayan kotan
və su çarxının ixtirası kilsələr tərəfindən qəbul edilərək tətbiq edilmiş və
yayılmışdir. Qədim yunan su dəyirmanı Qaliya, İngiltərə və həmçinin
Mozel və Reyn ərazilərində tətbiq edilmişdir. Kotan və su dəyirmanları
sonrakı dövrdə yeni texnologiya və işçi maşınların yaradılmasında
aparıcı rol oynamışdılar.
Kilsələrdə sənətkarların hazırladıqları bürünc zınqırovlarla bərabər,
kilsələrdən kənarlarda, kəndlərdə də metal üzrə sənətkarlıq işləri
inkişafdan qalmırdı. Döymə əsas üsul olaraq qalırdı.
Dəmirin saflaşdırılması Germanların dövründə də qədim dövrdəki
kimi kömür sobalarda aparılırdı (bax: səh. 35). Dəmirin əridilməsi üçün
lazım olan yüksək temperatur əldə edilə bilmədiyindən, töküklərin
istehsalı mümkün deyildi. Dəmirin keyfiyyəti sadəcə olaraq, müxtəlif
termiki emal üsullarının köməyi ilə əldə edilirdi.
Dəmirçilərin alətləri də illər boyu az dəyişmişdir. Orta əsrlərdə
dəmirçi işləri kənd təsərrüfatı üçün lazım olan alət, kotan hissələri, mis-
Orta əsrlərdə Avropada texnikanın inkişafı
143
mar və ov alətlərindən ibarət idi. O dövrdə dəmirçilik sənəti
ixtisaslaşmadan çox uzaq idi. Ehtimal olunur ki, ustalar sadəcə bir neçə
sahəni yaxşı bilirdilər. Dəmirçilər başqa sənətkarlar kimi sifarişlər
əsasında işləyirdilər. Sifarişçilər qızıl və gümüş əşyalar hazırlatmaq
istədikdə, lazım olan xammalı özləri ilə gətirirdilər. Xammala olan
ehtiyac çox vaxt antik dövrdən qalan ehtiyat əsasında ödənilirdi. Köhnə,
əlvan metallardan olan əşyalar ərdilir və onlardan yeniləri hazırlanırdı.
Kənd təsərrüfatı texnikasının geniş tətbiqi nəinki məhsulların
artırılması, hətta yeni torpaq sahələrinin emal edilib yararlı hala
salınmasına gətirib çıxarmışdır. Bu inkişaf eyni zamanda əhalinin
artmasına şərait yaratmışdır, belə ki, 1150
−
1200 illərdə Avropada artim
20%-dən çox idi [1.19]. Əhalinin artımı ilə bağlı olaraq sənətçilik
texnikasına
olan
tələbat
da
artmışdır.
Sənətçilikdə
yaranan
çatışmamazlıqlar insanlar və heyvanların istehsalın artan miqdarı və
sürəti müqabilində öz fiziki hədlərinə çatması ilə bağlı idi. Atlardan
sənətçilikdə istifadə olunması enerji mənbəyini genişləndirsə də,
sənətçiliyin sürətlə yayılması nəticəsində güclü və fasiləsiz işləyən
enerji mənbəyinə yaranan ehtiyacı ödəyə bilmirdi. Bu tələbat orta
əsrlərdə su və küləklə işləyən dəyirmanların yaranması və tətbiqinə
təkan vermişdir.
Orta əsrlərdə tətbiq olunan su dəyirmanları antik dövrdə yaşamış
Vitruvinin işlərində təsvir olunmuş maşınlar ilə identik idi.
Şəhərlərdə su dəyirmanlarının tikilməsi, böyük miqdarda xərclə bağlı
olduğundan kilsələrin əlində cəmləşmişdir. Sadə kəndli və sənətkarlar
bu enerjidən istifadə etmələri üçün pul ödəməli idilər. Ayrı-ayrı
dəyirmanların ətrafında cəmləşən sənaye və istehsal bu ərazilərdə
qəsəbələrin yaranmasına gətirib çıxarmışdır.
X
Ι
əsrdən su dəyirmanları Şimali Avropa ərazilərində yayılmağa
başlayır. X
Ι
əsrin sonunda İngiltərədə 500-dən çox su dəyirmanı
mövcud idi. Tarixi qaynaqlara görə bu dəyirmanlar V
ΙΙΙ
əsrdə Fars
dövlətinin ərazisində yaradılmış şaquli vallı dəyirmanların əsasında
düzəldilmişdir [1.71, 1.19]. Su və külək enerji mənbələri insan və