Maşınqayırmanın tarixinə dair

İlk texniki alətlər 

24 

 

nın inkişafı alətlərin işçi səthlərinin hamarlığını artırmağa kömək edərək 

onlarda  iş  zamanı  yaranan  müqavimətin  azalmasına  və  bununla  da 

məhsuldarlığın artmasına kömək etmişdir.   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Tili kobud balta ilə ağacın emalı mümkün deyildi, çünki bu baltaları 

ağaca  vurduqda  onlar  səthi  kəsmək  əvəzinə  əzirdilər.  Tili  hamarlanmış 

baltalarla,  bunun  əksinə  olaraq,  ağacları  yonmaqla  istənilən  formaya 

salmaq  olurdu.  Beləliklə,  qayıqları  və  evlərin  düzəldilməsi  üçün  ağac 

hissələri hazırlamaq mümkün olmuşdur. 

Texnikanın inkişafı bu günə kimi bir neçə mərhələdən  keçmişdir. İlk 

dövrlərdə  alətlərin  tətbiqi  zamanı  qüvvə  yaratmaq  üçün  əl  əməyindən 

istifadə  edilirdi.  Sonralar  pəstahları  sıxmaq  üçün  köməkçi  elementlər 

tətbiq  edilməyə  başlayır.  Bunun  ardınca,  tədricən  aləti  və  pəstahı 

bərkitmək  üçün  gövdə,  yönəldici  və  ötürmə  sistemləri  inkişaf 

etdirilmişdir.  Yeni  daş  dövrünün  alət  və  qurğuları  təkçə  yüksək 

səviyyəyə  deyil,  həm  də  inkişaf  etmiş  müxtəlif  növlərə  malik  idilər. 

Arxeoloji tədqiqatlar göstərir ki, o dövrdə 20-yə qədər alət növü məlum 

idi.  Buraya  sümükləri,  ağacları  emal  etmək  üçün  alətlər,  burğular, 

müxtəlif  ucluqlar,  dəriləri  qaşımaq  üçün  qaşovlar, bıçaqlar və s.  aid 

 

Şəkil 1. 8. Neolit dövrünə aid deşmə qurğusunun modeli. 

---

İlk texniki alətlər 

25

 

idilər. 

İbtidai  insanlar  ovçu  və  ehtiyat  yığmaq  mədəniyyətinə  uyğunlaşmış 

olsalar  da,  o  dövr  üçün  nisbətən  inkişaf  etmiş  əmək  bölgüsü  mövcud 

olmuşdur. Əkinçilik, heyvandarlıq, ovçuluq, balıqçılıq, evdarlıq və hətta 

ictimai  təşkilatçılıq  işləri  o  dövrdə  yaşayan  ayrı-ayrı  insanların  və 

qrupların məşğuliyyət formasına çevrilmişdir.  

İstehsal  vasitələrinin  inkişafı  və  əmək  bölgüsü  işin  məhsuldarlığını 

artırmağa və bununla da insanların qida və başqa mallara olan ehtiyacını  

ödəyərək bol  məhsul əldə  etmələri üçün zəmin  yaratmışdır. Şərqin yeni 

daş  dövründəki  cəmiyyəti  o  dövrün  inkişaf  xəttini  özündə  əks  etdirirdi. 

Şərqdə  təsərrüfatçılıq  inkişaf  etdiyi  halda,  dünyanın  başqa  yerlərində 

aqrar  istehsala  keçid,  insanların  malik  olduqları  aşağı  səviyyəli  texniki 

vasitələr  və  mədəniyyətlə  xarakterizə  olunan,  hətta  bəzən  ovçuluq 

dövrünə uyğun səviyyədən  də aşağı bir  müstəvidə baş verirdi. Aparılan 

araşdırmalar  göstərir  ki,  o  dövrdə  alət  və  qurğuların  ən  təkmilləşmiş 

formaları məhz Şərqdə cəmləşmişdir.  

Ilkin  Şərq  mədəniyyətinin  inkişafının  sonrakı  mərhələsi  neolitin 

sonuna  təsadüf  edir.  Bu  inkişaf  texniki  cəhətdən  rəngli  saxsının 

tapılması,  misin  əldə  edilməsi  və  emalı,  saxsı  qabların  hazırlanmasında 

tətbiq  olunan  ilkin  sənətçilik  ilə  xarakterizə  olunur.  Rəngli  saxsının 

hazırlanmsı  ilə  demək  olar  ki,  ilk  sənətçilik  ənənəvi  peşəkarlıqdan 

kənara  çixaraq  sərbəst  fəaliyyət  göstərməyə  başlamışdır.  Dulusçuluq 

emalatxanaları  artıq  yaşayış  evlərindən  kənarda  yerləşərək  yarımkürə 

formalı  sobalarla  əhatə  olunurdular.  Bu  işlə  məşğul  olan  sənətkarlar 

kəndin  başqa  sakinləri  tərəfindən  ərzaqla  təmin  olunurdular,  qablar 

ərzağa dəyişilirdi.  

Altıncı  minilliyin  sonunda  ilk  dəfə  olaraq  bəzək  və  məişət  əşyaları 

tökülmüş misdən hazırlanmağa başlayır. Mis ilk vaxtlarda soyuq halda  

döyülərək  emal  edilirdi.  Sonralar  insanlar  mis  filizlərini  kömürün 

üstündə  əritməyə  nail  olurlar.  Mis  töküyünü  almaq  yalnız  b.e.ə.  VI

−

V 

minilliklərdə  xüsusi  sobaların  ixtirasından  sonra  mümkün  olmuşdur. 

Dulusçuluqda olduğu kimi, metal istehsalı da kəndçi  icmalarında  əmək  

---

İlk texniki alətlər 

26 

 

bölgüsünü daha da dərinləşdirərək yeni sənətçiliyin yaranmasına gətirib 

çixarmışdır.  Kotanın  ixtirası  nəticəsində  sürətlənən  kənd  təsərrüfatının 

inkişafı  ilə  müşaiyət  olunan  bu  sənətçilik  sahələrinin  meydana  gəlməsi 

ayrı-ayrı  qəsəbələr  arasında  etibarlı  alver  əlaqələrinin  yaradılmasını 

tələb  edirdi.  Bu  baxımdan  V  minilliyə  təsadüf  edən  çarxın  ixtirası  da 

nəqliyyat  vasitələrinin  istifadəsində,  öncə  dulusçuluqda  fırlanan  lövhə 

kimi istifadə olunmağa başlamışdır [1.13].  

Tezliklə,  Qara  dənizdən  Mərkəzi  Avropaya  və  Misirdən  Şimali 

Afrikaya,  Fransa  və  İspaniyaya  qədər  böyük  bir  ərazini  əhatə  edən,  bu 

texniki sənətçiliyin inkişafının dinamikası sonrakı IV minillikdə neolitik 

cəmiyyətin yenidən formalaşması üçün şərait yaratmışdır.  

 

 

 

 

 

---

Qədim Şərqdə sənətçilik 

27 

 

1.3. Qədim Şərqdə mədəniyyət və texniki sənətçilik   

 

Y

axın  Şərqdə  neolit  mədəniyyətinin  texniki,  sənətçilik  və  sosial 

inkişafı  əhalinin  sürətlə  artımına  gətirib  çıxarmışdır.  B.e.ə.  V  və  III 

minilliklər  ərzində  baş  verən  iqlim  dəyişiklikləri  Mesopotamiya 

ərazisində  əkinçilik üçün əlverişli şərait yaratdığından, özlərinə başqa, 

daha  əlverişli  yaşayış  yerləri  axtaran  insanların  cənub,  Fərad  və  Dəclə 

çayları vadiləri istiqamətində axışmasına səbəb olmuşdur [1.16

−

1.27]. 

Öz  təkmilləşmiş  suvarma  sistemi  ilə  təchiz  olunmuş  əkinçilik 

təsərrüfatı  ilə  səciyyələnən  qədim  Şərq  mədəniyyəti    Mesopatamiya 

ərazisində inkişaf etməyə başladı. Eyni vaxtda iqlim dəyişikliyi ilə bağlı 

olaraq  Misirdə,  Nil  çayı  ətrafında  və  Çində,  Sarı  çay  ətrafında  oxşar 

dəyişikliklər baş verirdi. Bu ölkələrin mədəniyyətləri iki min ildən artıq 

insanların və texnikanın tarixi inkişafını müəyyənləşdirmişdir. 

Yeni  məskunlaşmış  insanlar  inkişaf  etmiş  suvarma  sisteminin 

köməyi  ilə  münbit  torpaqlarda  bol  məhsul  əldə  edirdilər.  Məhsul 

çoxluğu  insanlar  arasındakı  münasibətə  təsir  göstərməyə  başlayır.  Belə 

ki,  əvvəllər  əsir  tutulmuş  adamları  ərzaqla  təmin  etmək  mümkün 

olmadığından  onları  öldürürdülər.  Məhsul  artımı  bu  insanlara  yemək 

verməklə,  onlardan işçi qüvvəsi kimi istifadə etməyə şərait yaratmışdır. 

Bununla quldarlığın əsası qoyuldu. Qullarla bərabər bu dövlətlərdə azad 

yaşayan  insanlar  da  mövcud  idi.  Azad  insanlar  əsasən  evdarlıq  və 

sənətçiliklə  məşğul  idilər.  Qullara  sahib  olmaq  və  onları  idarə  etmək 

yeni  istehsal  münasibətlərinin  əsasını  müəyyən  edirdi.  Bu  dövrdə 

istehsal üsullarının səviyyəsi qədim cəmiyyətlərdə olduğu kimi qalırdı.  

Bu  ərazilərdə  kənd  təsərrüfatının  inkişafı  insan  artımına  təkan  verir. 

Tarixi  qaynaqlara  görə  b.e.ə.  III  minilliyin  əvvəlində  Mesopotamiyada 

yarım  milyon  əhali  yaşayırdı  [1.19,  1.20].  Əhalinin  sonrakı  artımı 

iqtisadiyyata 

olan 

tələbatı, 

əsasən  isə  suvarma  sisteminin 

genişlənməsinə  tələb  olunan  əlavə  işçi  qüvvəsinə  ehtiyacı  artırmışdır. 

İqtisadiyyatın  inkişafı  üçün  təkan  verici  rolunu  oynayan şəhərlərdə 

də   əhalinin   artımı  zərurətə  çevrilmişdir. Əvvəllər   kəndlərdə  çalışan 

---