Mavzu: Byudjet tizimi byudjetlari g‘azna ijrosining me’yoriy-huquqiy ta’minoti

Toshkent Moliya instituti sirtqi ta'lim fakulteti CMM-55 guruh talabasi Eshonqulov Mirvohidning:

Mustaqil ishi

Mavzu: Byudjet tizimi byudjetlari g‘azna ijrosining me’yoriy-huquqiy ta’minoti

Tekshirdi:

REJA:

1. Byudjet tizimi va g‘azna ijrosi haqidagi umumiy ma'lumotlar

2. Byudjet g‘azna ijrosining me’yoriy-huquqiy asoslari
3. Byudjet g‘azna ijrosining amaliy aspektlari va uni takomillashtirish yo'llari
Byudjet tizimi va byudjetlarning g‘azna ijrosini ta'minlash uchun me’yoriy-huquqiy bazaga, qonunchilikka tayanish zarur. O‘zbekiston Respublikasida bu borada asosiy qonunchilik hujjatlari quyidagilardan iborat:

1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – Mamlakatning asosiy qonuni hisoblanadi va byudjet tizimi hamda moliya sohasiga doir umumiy qoidalar va tamoyillar belgilangan.

2. Byudjet Kodeksi – Byudjet jarayonining barcha bosqichlarini: byudjetni rejalashtirish, tasdiqlash, ijro etish va hisobotini to‘liq qamrab oladi. U byudjetning shakllanishi, ko‘rib chiqilishi, qabul qilinishi va ijro etilishini tartibga soluvchi asosiy hujjatdir.
3. Moliya Kodeksi – Davlat moliyaviy resurslarini boshqarishning yagona qoidalari, moliya munosabatlarini tartibga solish prinsiplari va metodlari aks ettirilgan.
4. Soliq Kodeksi – Davlatning soliq siyosati, soliqlar va yig‘imlarni belgilash, to‘lash tartibi hamda soliqqa tortish prinsiplarini o‘z ichiga oladi.
5. G‘aznachilik to‘g‘risidagi qonun – G‘aznachilik orqali byudjet mablag‘larining o‘tkazilishi va hisobotini qayd etishga doir tartib-taomillarni belgilaydi.
6. Boshqa tegishli qonun hujjatlari va me’yoriy hujjatlar – Byudjet va moliya sohasiga ta'sir ko‘rsatuvchi barcha qonunlar, qarorlar, yo‘riqnomalar, metodik ko‘rsatmalar va standartlar.
Me’yoriy-huquqiy ta'minotning asosiy vazifalari byudjetni samarali rejalashtirish, ijro etish, nazorat qilish va hisobot berishning aniq mezonlarini belgilashga qaratilgan. Bu tizim byudjet jarayonining shaffofiyligi, byudjet mablag‘laridan maqsadli va samarali foydalanishni ta'minlaydi hamda byudjet mablag‘larini o‘g‘irlash yoki suiiste'mol qilishga qarshi kurashishda muhim ahamiyat kasb etadi.

Shuni ta'kidlash kerakki, zaruriy qonunchilik asoslarining mavjudligiga qaramasdan, ularning amalda qo'llanilishi va to'liq ishlab chiqilishi mamlakatdagi byudjet tizimi samaradorligiga ta'sir ko‘rsatadi. Shu sababli, muntazam ravishda qonunchilikni yangilab borish va uni amaliyot bilan muvofiqlashtirish zarur.

Byudjet tizimi va g‘azna ijrosi haqida umumiy ma'lumot berishda quyidagi nuqtalarni ko'rib chiqamiz:

1. 
   Byudjet tizimi tushunchasi
   

Byudjet tizimi – bu davlat va mahalliy hokimiyat organlarining moliyaviy resurslarni shakllantirish, taqsimlash va sarflash jarayonlarini tartibga solish, nazorat qilish va hisobotini berish uchun mo'ljallangan huquqiy, iqtisodiy va tashkiliy asoslar majmuasidir. Ushbu tizimning asosiy qismi bo'lishi bilan birga, byudjet tizimi davlat byudjeti, mahalliy byudjetlar va dövlät iste'mol fondlarınu öz ichiga oladi.

2. Byudjet tizimi strukturasi

- Davlat byudjeti – bu davlat miqyosida shakllantiriladigan moliyaviy reja bo'lib, u mamlakat miqyosida yig'ilgan daromadlarni taqsimlash va turli ijtimoiy-iqtisodiy dasturlarni moliyalashtirish uchun ishlatiladi.
- Mahalliy byudjetlar – viloyatlar, tumanlar va shaharlar miqyosida shakllantiriladigan byudjetlar bo'lib, ular mahalliy hukumatlar va jamoatchilik ehtiyojlarini ko'zda tutgan holda, o'z hududlarining rivojlanishiga yo'naltirilgan vazifalarni baja olish uchun mo'ljallangan.

2. 
   G‘azna ijrosi jarayoni
   

G‘azna ijrosi – bu davlat va mahalliy byudjetlarni amalga oshirish uchun zarur bo'lgan mablag'lar harakatini tartibga solish va nazoratga olish jarayonidir. Ushbu jarayon davlat moliyaviy resurslarining shaffof, maqsadli va samarali ishlatilishini ta'minlash maqsadida muhimdir.

4. Byudjet va g‘aznachilikning ijro etilishiga mas'ul tashkilotlar

- Markaziy va mahalliy davlat boshqaruv organlari byudjet mablag'larining shakllantirilishi va taqsimlanishida rol o'ynaydi.
- Davlat g‘aznachiligi – bu mablag'lar harakatini amalga oshirish va nazorat qilish bilan shug'ullanadigan davlat organidir, ularning ishi byudjet mablag'larini oqilona va transparently ishlatilishini ta'minlashdir.

Byudjet va g‘aznachilik tizimi mamlakat iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishining asosiy tayanchi hisoblanadi, shuning uchun ularning samarali va adolatli ishlashi davlat barqarorligi va fuqarolarning farovonligi uchun zarurdir.

O‘zbekiston Respublikasi byudjet g‘azna ijrosining me’yoriy-huquqiy asoslari bir qator qonun hujjatlarida belgilangan. Ushbu hujjatlar davlat va mahalliy byudjet jarayonlarini tartibga soladi hamda byudjet mablag‘larini taqsimlash, foydalanish va hisobot berish bilan bog‘liq me'yorlarni o‘rnatadi. Asosiy qonun hujjatlari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

1. 
   O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – Bu yuqori turuvchi qonun bo'lib, davlatning moliyaviy siyosatining qonuniy asoslari, shu jumladan davlat byudjeti va uning ijrosi bilan bog‘liq umumiy qoidalar o‘rnatilgan.
   

2. 
   «O‘zbekiston Respublikasining Byudjet tizimi to‘g‘risida»gi Qonuni – Bu qonun davlat va mahalliy byudjetlarining shakllantirilishi, tasdiqlanishi va ijrosi, shuningdek byudjet jarayonining asosiy qoida va tamoyillarini belgilaydi.
   

3. 
   «O‘zbekiston Respublikasining Davlat byudjeti to‘g‘risida»gi Qonuni – Har yilgi davlat byudjeti bu qonun asosida tasdiqlanadi va davlatning moliyaviy faoliyatini aniq bir yil uchun belgilaydi.
   

4. 
   «G‘aznachilik ijrosi to‘g‘risida»gi Qonuni – Bu qonun davlat mablag‘larini, jumladan soliq tushumlarini yig‘ish, davlat majburiyatlari bo‘yicha to‘lovlarni amalga oshirish va byudjet mablag‘larini sarflash bilan bog‘liq jarayonlarni tartibga soladi.
   

5. 
   «Davlat xaridlari to‘g‘risida»gi Qonuni – Bu qonun davlat xaridlarining shaffof va adolatli o‘tkazilishini ta'minlash maqsadida davlat mablag‘larini sarflanishini nazorat qilishning muhim qismidir.
   

6. 
   «Soliq kodeksi» - Soliq to‘lovlarini belgilash va undirishning huquqiy asoslari ushbu kodeks orqali o‘rnatiladi, bu esa byudjet daromadlarini shakllantirishning asosiy manbalaridan biri hisoblanadi.
   

7. 
   «Moliyaviy nazorat to‘g‘risida»gi Qonuni – Davlat moliyaviy nazorat organlari, ularning vazifalari, vakolatlari va javobgarliklari ushbu qonun bilan tartibga solinadi.
   

8. 
   Maxsus qonun hujjatları – o'ziga xos moliyaviy operatsiyalar va sohalar uchun belgilangan maxsus qonunlar va qoidalarni yaratadi, masalan moliyaviy hisobotlar, moliyaviy audit va moliyaviy maslahatlar xizmatlari.
   

Shuningdek, Vazirlar Mahkamasi qarorlari, moliyaviy va byudjet siyosatini amalga oshiruvchi boshqa idoralar va organlar tomonidan chiqarilgan normativ-huquqiy hujjatlar ham bu meyoriy-huquqiy tiziming bir bo'lagidir. Ushbu qonunlar va me'yoriy hujjatlar yordamida O‘zbekiston Respublikasining byudjet jarayoni va g‘azna ijrosi aniq, shaffof va samarali boshqarilishi kutiladi.

Byudjet g‘azna ijrosining amaliy aspektlari moliyaviy mablag‘larining to‘planishi, taqsimot qilinishi va ulardan samarali foydalanishni anglatadi. Bu jarayonda turli organlar va tashkilotlar o‘zaro hamkorlik qilib, byudjet mablag‘larini rejalashtirish, ajratish, sarflash va hisobot berish bilan shug‘ullanadi. Amaliy aspektlarda quyidagilarni inobatga olish muhimdir:

1. 
   Mablag‘larning Oqimi va Hisoboti: Byudjet mablag‘lari har bir ijrochi organ yoki tashkilot buxgalteriyasi orqali o‘tadi va bu jarayon shaffof bo‘lishi kerak. Bunga erishish uchun zamonaviy axborot tizimlaridan foydalanish mumkin, masalan, elektron g‘aznachilik tizimlari byudjet mablag‘larining oqimini kuzatish va nazorat qilish imkoniyatini yaratadi.
   

2. 
   Byudjet Maqsadlariga Muvofiqlik: Byudjet mablag‘larining sarflanishi ularning belgilangan maqsadlariga muvofiq bo‘lishi kerak. Buning uchun aniq va tushunarli byudjet klassifikatsiyasi va sarflash standartlarini ishlab chiqish talab etiladi.
   

3. 
   Samarasiz Xarajatlarni Qisqartirish: Tejab qolgan yoki o‘zlashtirilmagan mablag‘lar, shuningdek samarasiz va nooqilona xarajatlar davlat resurslarining behuda ketishiga olib keladi. Audit, monitoring va moliyaviy hisobotlarni mustahkamlash, shu jumladan tashqi va ichki audit tizimlarini takomillashtirish orqali ushbu muammolarni yechish mumkin.
   

4. 
   Qonuniylik va Hisobotlilik: Barcha moliyaviy operatsiyalar qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshirilishi, davlat byudjetini loyihalashtirish va amalga oshirish bo‘yicha qonuniy me'yorlar qat'iy bajarilishi kerak.
   

5. 
   Davlat Mablag‘laridan Foydalanishda Raqobat: Davlat xaridlari bozor sharoitida va raqobat asosida amalga oshirilishi lozim. Bu esa davlat mablag‘larini yanada samarali va maqsadli sarflanishini ta'minlaydi.
   

Byudjet g‘azna ijrosini takomillashtirish yo‘llari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

- Raqamli Texnologiyalarni Kiritish: Elektron hukumat tizimlarini va raqamli moliyaviy jarayonlarni kengaytirish, byudjet ijro etuvchilari va manfaatdor tomonlarning byudjet jarayonlariga onlayn kirishini ta'minlash.
- Ijro Intizomini Kuchaytirish: Byudjet mablag‘lari sarflanishining aniq kuzatuvini va tekshiruvini amalga oshirish, bu borada mas'uliyat va javobgarlikni oshirish.
- Ko'p Yillik Byudjetlarni Joriy Etish: Byudjetni rejalashtirishda ko‘proq uzoq muddatli yondashuvlardan foydalanish, bu esa moliyaviy barqarorlikni oshiradi.
- Qonun Hujjatlarini Yangilash: Byudjet, soliq va g‘aznachilik jarayonlarini tartibga soluvchi me'yoriy hujjatlar doimiy ravishda yangilanib turilishi, moliyaviy muhitdagi o‘zgarishlarga moslashuvchanlikni ta'minlaydi.
- Oshkoralik va Hisobotlilik: Byudjet ma'lumotlarini keng jamoatchilikka ochiq etish, fuqarolar ishtirokini kengaytirish va davlat moliyasini jamoatchilik nazoratiga taqdim etish.

Bu takomillashtirishlar moliyaviy mablag‘larning samarali ishlatilishi va byudjet intizomining kuchayishiga olib keladi hamda fuqarolarning davlat byudjatiga ishonchini mustahkamlashga xizmat qiladi.

Byudjet – bu davlatning moliyaviy rejasidir, u davlatning rejalashtirilgan daromad va xarajatlarini o‘z ichiga oladi. Byudjet g‘azna ijrosining amaliy aspektlari va uni takomillashtirish masalasiga yanada batafsil to‘xtaladigan bo‘lsak, quyidagi omillar va yondashuvlar muhimdir:

1. Byudjet Rejalashtirish Jarayoni:

- Strategik rejalashtirish: Bu jarayonda iqtisodiy o‘sish prognozlari va davlatning ustuvor yo‘nalishlari inobatga olinadi.
- Biriktiruvchi ma'lumotlar tizimi: Barcha davlat institutlari va idoralari tomonidan taqdim etiladigan ma'lumotlar bitta tizim orqali jamlanadi, bu esa rejalashtirishni ancha aniq va ishonchli qiladi.

2. Byudjetni Tasdiqlash:

- Parlament nazorati: Davlat byudjeti har yili o‘zgartirib boriladi va parlament tomonidan tasdiqlanadi, bu jarayon davlatning moliyaviy siyosatining ochiqligini ta'minlaydi.
- Fuqarolarning ishtiroki: Byudjet jarayoni ochiqligi fuqarolar va fuqaroviy jamiyat tashkilotlarining davlat moliyasiga nisbatan vaziyatni tushunishlarini va shunga mos ravishda reaksiya bildirishlarini osonlashtiradi.

3. Byudjet Ijrosi:

- Jadval va standartlar: Byudjet daromad va xarajatlari aniq jadvallar asosida amalga oshirilishi kerak, shuningdek xarajatlar uchun yuqori standartlar belgilanadi.
- Moliyaviy monitoring: Byudjetni muntazam ravishda kuzatib borish, noaniqliklar va samarasiz xarajatlarni aniqlash.
- Xarajatlarni optimallashtirish: Byudjet sarf-xarajatlarini muntazam ravishda tahlil qilib, keraksiz xarajatlarni qisqartirish yo‘llarini izlash.

4. Byudjetdan Hisobot Berish:

- Muntazam moliyaviy hisobotlar: Byudjet ijrosi haqida muntazam ravishda to‘liq va aniq hisobotlar taqdim etiladi.
- Shaffoflik: Davlat moliyasining barcha jabhalaridagi shaffoflik uchun ma'lumotlarni ommaviy axborot vositalari orqali va Internetda tamomila va o‘z vaqtida e'lon qilish.

5. Byudjet Takomillashtirish:

- Qonun hujjatlari uyg‘unligi: Byudjetni tuzish, ijro etish va nazorat qilish jarayonlari uchun me'yoriy-huquqiy bazani yaxshilash.
- Moliyaviy tizimning integratsiyasi: Davlat moliyaviy resurslarini boshqarishning barcha darajalarini integratsiya qilish va ularning o‘zaro ta'sirini kuchaytirish.
- Elektron hukumat: Byudjet jarayonini avtomatlashtirish va raqamlashtirish orqali byudjet mablag‘larining sarflanishini yanada tez va oson kuzatish imkoniyatini yaratish.

6. Innovatsiya va Texnologiya:

- Raqamli tizimlar: Byudjet mablag‘larining ajratilishi va ulardan foydalanish bo‘yicha raqamli hisobot tizimlarini joriy etish.
- Ma'lumotlar tahlili: Katta ma'lumotlar (big data) va sun'iy intellekt texnologiyalaridan foydalanish, byudjet sarf-xarajatlarini prognoz qilishda yanada aniqroq bo‘lish.

Bu takomillashtirish choralari byudjet g‘azna ijrosining samaradorligini oshirish, davlat mablag‘laridan oqilona foydalanish va davlat moliyaviy tizimiga bo‘lgan ishonchni mustahkamlashga xizmat qiladi. Bunday yaxlit yondashuv davlat byudjetining maqsadli va shaffof ijrosiga zamin yaratadi va iqtisodiy barqarorlikka hissa qo‘shadi.

Xulosa qilib aytganda, O‘zbekiston Respublikasida byudjet tizimi va g‘azna ijrosining me’yoriy-huquqiy ta’minoti byudjet sohasidagi qonunchilikka suyanadi. Byudjet Kodeksi, Moliya Kodeksi, Soliq Kodeksi, G‘aznachilik to‘g‘risidagi qonun va boshqa tegishli hujjatlar yordamida byudjet jarayonining barcha bosqichlari – rejalashtirish, tasdiqlash, ijro etish va hisobot berish tartibga solinadi. Bu hujjatlarning maqsadi byudjet resurslaridan samarali, oqilona va transparent foydalanishni ta'minlash, shuningdek, moliyaviy intizomni kuchaytirish va korruptsiyaga qarshi kurashishdan iboratdir. Muntazam qonunchilikni yangilash va amaliyotga tatbiq etish byudjet tizimining takomilini ta'minlashda asosiy rol o‘ynaydi.