Mavzu: Cho’yanning klassifikatsiyasi

Juda puxta cho‘yanlar mexanik xossalari bo‘yicha po’latlarga yaqin turadi.
Ulardan tirsakli vallar, iskanalar, metallurgiya sanoati uchun jo‘valash
uskunalarining vallarini tayyorlashda foydalaniladi.
Maxsus legirlangan cho‘yanlar. Legirlovchi elementlar cho‘yan strukturasiga,
undagi grafit shakliga va o’lchamlariga ta’sir ko‘rsatadi. Cho‘yan tarkibiga
legirlovchi elementlar qo‘shish orqali ishqalanishga chidamli, korroziyabardosh va
olovbardosh qotishmalar olish mumkin. Abraziv muhitda ishlaydigan ishqalanishga chidamli cho‘yanlar olish uchun ular nikel (3,5-5%) va xrom (0,8%), titan, mis, vanadiy, molibden kabi elementlar bilan qo‘shimcha ravishda legirlanadi. Bunday materiallar ishqalanish juftliklarida moysiz ishlay oladi. Ulardan tormoz kolodkalari, harakatni uzatish vositalari va silindr gilzasi kabi avtomobil detallari yasaladi. AЧС1, AЧС5, AЧB1, AЧK2 markali tarkibida xrom miqdori ko‘p bo’lgan cho‘yanlardan qattiq materiallarni maydalaydigan uskunalar, AЧC2 cho‘yanidan abraziv muhitda katta kuchlanish ostida ishlaydigan tegirmon uskunalari tayyorlanadi.
Legirlangan olovbardosh ЖЧX2, ЖЧX3 cho‘yanlaridan metallurgiya, sanoatida
ishlatiladigan aglomerat mashinalarining kolosniklari, kimyoviy muhitda
ishlaydigan korroziyabardosh uskunalar detallari va quvurlari ishlab chiqariladi.
ЖЧX2 600°C, ЖЧX3 700°C, ЖЧX, ЖЧЮ2ХШ 750°C, ЖЧX16 900°C va
ЖЧЮ22Ш cho‘yanlari 1100°C haroratda ham o‘z xossalarini yo‘qotmasdan
ishlay oladi. Bunday cho‘yanlar metallurgiya sanoatida pech armaturalari,
metallni yupqa jo‘valaydigan uskunalarning detallari, shisha ishlab chiqarish
sanoati uskunalari tayyorlashda ishlatiladi.
Choʻyanlar temir rudalari va polimetall rudalaridan metallurgiya pechlari (domna
pechi, elektr pechlar) da ishlab chiqariladi. Pechlarda kulrang va oq Choʻyan lardan tashqari, ferroqotishmalar deb ataladigan Choʻyanlar x. am olinadi; bunday
Choʻyanlar tarkibida kremniy va marganes miqdori odatdagi Choʻyan lardagiga
qaraganda ancha koʻp boʻladi. Mashinasozlikda Choʻyanning quyidagi turlari katta ahamiyatga ega.
Choʻyan — tarkibida alyuminiy miqdori koʻp boʻlgan Choʻyan, u olovbardosh va
korroziyabardosh, elektrotexnikada magnitmas material sifatida ishlatiladi. Antifri
ksion Choʻyan — yeyilishga chidamli Choʻyan, podshipniklar va b. ishqalanuvchi
detallar tayyorlash uchuy ishlatiladi. I yee i qbardosh Choʻyan — tra koʻtarilganda
mustahkamligi uncha pasaymaydi; yukrri trada ishlaydigan Choʻyan armaturalar va buyumlar tayyorlash uchun ishlatiladi. Olovbardosh Choʻyan — yuqori tralarda
oksidlanishga yaxshi qarshilik koʻrsatadi; bu xossa unga koʻproq miqdorda xrom
qoʻshish yoʻli bilan hosil qilinadi, 1100°S gacha trada ishlaydigan detallar
tayyorlash uchun ishlatiladi.
Cho’yan eng keng tarqalgan uglerod bo'lmagan temir quyma material bo'lib, uning
tarkibida 2% dan ortiq uglerod, 4,5% gacha kremniy, 1,5% gacha marganets, 1,8%
gacha fosfor va 0,08% oltingugurt bor. Amalda, 3 ÷ 3,5% uglerod bo'lgan quyma
dazmollar ishlatiladi.
Cho’yan yuqori quyma xususiyatlarga ega, shuning uchun quyish jarayonida
strukturaviy material sifatida keng qo'llaniladi. Kesish orqali yaxshi ishlov beriladi.
Oddiy rulmanlar past ishqalanish koeffitsientiga ega bo'lgan cho’yandan yasalgan.
Sifat ko'rsatkichlari bo'yicha maxsus ishlangan cho’yan (yuqori quvvatli) quyma
po'lat va soxta po'lat bilan muvaffaqiyatli raqobatlashadi.
Cho’yanning etarli darajada mustahkamligi va yuqori kırılganlığı, tarkibida grafit
shaklida katta uglerodli qo'shimchalar mavjudligi bilan izohlanadi.
Eritilgan temirga oz miqdordagi magniy va seriyning qo'shilishi grafit shaklini
o'zgartirdi, u sharsimon bo'lib qoldi. Temir temir kuchga kirdi va mo'rtlikni yo'qotdi. Bunday cho’yan (u yuqori quvvat deb ataladi) sifat jihatidan tarkibiy uglerod po'latlaridan kam emas. Ushbu cho’yandan yasalgan qismlarning chidamliligi deyarli uch baravar oshdi.
Cho’yan tarkibidagi uglerod kimyoviy birikma shaklida bo'lishi mumkin - sementit
(bunday cho’yan oq deb ataladi) yoki qisman yoki to'liq erkin holatda grafit shaklida - (bunday cho’yan kul rang deb ataladi).
Cho’yan metall asosdan (perlit, ferrit) va grafitning metall bo'lmagan
qo'shilishlaridan iborat. Ular asosan grafit qo'shimchalari shaklida farqlanadi. Oq
cho’yandan foydalanish cheklangan. Sirt qatlamining kuchayishini talab qiladigan
ba'zi quyma oqartirilgan cho’yandan qilingan. Uning sirt qatlami oq cho’yandan va
kulrang yadrodan iborat. Oqartirilgan qatlamning kattaligi va qattiqligi cho’yanning kimyoviy tarkibini va quyma qotish tezligini o'zgartirish orqali boshqariladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. 
   A.S. Toraxonov. Metallshunoslik va termik ishlash – T.; Oqituvchi nashriyoti, 1968, 551b.
   
2. 
   V.A.Mirboboyev. Materialshunoslik – T; Ilm ziyo, 1980,229b.
   
3. 
   I.Nosir. Materialshunoslik – T,;Ozbekiston nashriyoti, 2002, 237 b.
   
4. 
   V. A. Mirboboyev. Konstruksion materiallar texnologiyasi – T,; Ozbekiston nashriyoti, 2004 541 b.
   
5. 
   A. P .Gulyaev. Metallovedenie. – M.;Alyans,2013,546b.
   
6. 
   E.O. Umarov. Materialshunoslik – T,; Cholpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2014, 382 b.
   
7. 
   F.R. Norxodjayev. Metallshunoslik asoslari – T.; Fan va texnologiya nashriyoti 2014, 167 b.