Mavzu: Davlat byudjetining tarkibi va uni takomillashtirish yo’llari

Davlat byudjetining nazariy asoslari va xususiyatlari

1.1 Byudjet tizimining rivojlanish tarixi.
Moliya tarixi shuni ko'rsatadiki, byudjet rivojlanishining barcha bosqichlarida davlatga xos bo'lmagan. Uzoq vaqt davomida davlatda umuman byudjet yo'q edi. Barcha Evropa davlatlarida, daromadlar yig'ildi va xarajatlar sarflandi, ya'ni. huquqiy normalar bo'yicha daromadlar va xarajatlar tizimi mavjud edi. Davlat o'z moliyaviy faoliyatiga rejali tamoyilni joriy qilganda byudjet to'liq shakllantirildi - u ma'lum davr uchun daromadlar va xarajatlar tizimini tuza boshladi.
17-asr oxiridan boshlab. byudjet parlament tomonidan tasdiqlangan, davlat daromadlari va xarajatlari rejasini o'z ichiga olgan hujjat deb atala boshlandi. Bu hujjat “davlat daromadlari va xarajatlari ro‘yxati”, “davlat daromadlari va xarajatlari smetasi”, “davlat ro‘yxati” deb ham atalgan. Albatta, byudjet keng tushunchadir va uni faqat rasmga tushirish mumkin emas. Fon rasmi umumiy miqdorning bir qismi sifatida byudjetga tegishli. Shu ma'noda, ro'yxat faqat byudjet to'g'risidagi qonunning ushbu alohida holatga qo'llanilishi sifatida. Byudjet moliyaviy rejani tuzish va tasdiqlashning umumiy qoidalarini belgilaydi va ro'yxat ma'lum bir davr uchun moliyaviy rejadir. Byudjetga aniq ta'rif berish uchun siz "moliya" tushunchasiga murojaat qilishingiz kerak, chunki byudjet davlat moliya tizimining markaziy bo'g'inidir. Ma'lumki, moliya imperativ pul munosabatlari tizimi bo'lib, uning jarayonida markazlashtirilgan va markazlashmagan mablag'lar to'planadi, taqsimlanadi va foydalaniladi. Binobarin, byudjet imperativ pul munosabatlari tizimi bo`lib, uning jarayonida byudjet fondi shakllanadi va foydalaniladi.18-asr oxiri 19-asr boshlarida sodir boʻlgan chuqur oʻzgarishlar. siyosatda, ijtimoiy munosabatlarda va iqtisodiyot sohasida davlat tartibida tub o'zgarishlarga olib keldi. Davlat hayotining yangi shart-sharoitlarining umumiy belgilaridan biri davlat xarajatlari va qarzlarining tez ortib borishi edi. Dastlab, bu o'sish ajoyib bo'lib tuyuldi. 19-asr boshidagi moliyachilar tinch davrlar boshlanishi bilan byudjet kamayadi, deb ishonishgan, ammo byudjetlarning o'sishi barcha kutganlardan oshib ketdi. Shu munosabat bilan davlatning rejali faoliyati zarurligi to‘g‘risida savol tug‘ildi va davlat byudjeti bunday rejali faoliyat vositasiga aylandi. U raqamli ko'rinishda daromad va xarajatlarning davlat ro'yxatini ko'rsatdi Byudjetning rejalashtirish kabi xususiyatini ta'kidlab, tadqiqotchilar uni moliyaviy yoki deb aniqladilar. Demak, rejalashtirish kabi byudjet belgisi mavjud. Byudjet (nazariy va amaliy jihatdan) davlat iqtisodiyotining kelgusi davr uchun rejasidir. Byudjetning rejali tabiati 20-asrning birinchi yarmigacha bo'lgan tartibga solinmagan milliy iqtisodiyot fonida aniq ko'rinadi. Boshqa rejalar singari davlat byudjeti ham ma’lum muddatga tuzilishi kerak. Ko'pgina shtatlarda bunday davr sifatida bir yil tanlangan, bu moliyaviy yil deb nomlangan. Moliyaviy yil yoki davr - bu davlat hisobining ochilishi va yopilishi o'rtasidagi vaqt. Ko'pgina mamlakatlarda u kalendar yiliga to'g'ri keladi (Rossiya, Italiya, Frantsiya va boshqalar), ba'zilarida esa 1 aprelda boshlanib, 31 martda (Buyuk Britaniya, Yaponiya) tugaydi yoki 1 iyuldan 30 iyungacha davom etadi (Kanada), 1 oktyabrdan 30 sentyabrgacha (AQSh), 1 martdan 28 fevralgacha (Turkiya). Moliyaviy yil va kalendar yil o‘rtasidagi farq tarixan shakllangan amaliyot, parlamentlar sessiyalarini chaqirish muddatlari bilan izohlanadi.
Byudjet munosabatlari, moliyaviy munosabatlar singari, byudjet huquqining shakllanishi va rivojlanishida o'z munosabatini topgan ma'lum huquqiy normalar asosida amalga oshiriladi.
Byudjet ham siyosiy aktdir, ya'ni. kelgusi davr uchun boshqaruv rejasi, ijro hokimiyati tomonidan parlament tasdiqlash uchun taklif qilingan boshqaruv dasturi.

1.2 Davlat byudjeti daromad va xarajatlarining tarkibi va ularning amaldagi holati tahlili
Moliya tizimi deganda yalpi milliy mahsulotni taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonida paydo bo’ladigan va Davlat tomonidan umummamlakat vazifalarini amalga oshirish uchun foydalanadigan pul mablag’larining majmuasi tushuniladi. U, asosan, uch bo’gindan iborat

Moliya tizimi bo’g’inlari



Davlat byudjeti

Mahalliy byudjet

Korxona, firmalar byudjeti



Davlat byudjeti deganda umumjamiyat miqyosida markazlashgan va davlat ishtirokida hosil bo’luvchi va sarflanuvchi moliyaviy resurslar tushuniladi. Uning asosiy vazifasi moliyaviy vositalar yordamida iqtisodiyotni samarali rivojlantirish va umumdavlat miqyosidagi vazifalarni hal qilishdir. Davlat byudjeti daromad va xarajat qismlarining tarkibi quyidagichadir.

Daromadlar

Xarajatlar

qonun hujjatlarida belgilangan soliqlar,yig’imlar,bojlar va boshqa majburiy to’lovlar; davlatning moliyaviy va boshqa aktivlarining joylashtirilishi, foydalanishga berilishi va sotilishdan olingan daromadlar; qonun hujjatlariga muvofiq meros olish, hadya etish huquqi bo’yicha davlat mulkiga o’tgan pul mablag’lari; yuridik va jismoniy shaxslardan, shuningdek, chet el davlatlaridan kelgan qaytarilmaydigan pul tushumlari; resident-yuridik shaxslarga va chet el davlatlariga berilgan byudjet ssudalarini qaytarish hisobiga berilgan to’lovlar qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa daromadlar

byudjet mablag’lari oluvchilarning joriy xarajatlari; joriy byudjet transfertlari shaklida; Kapital xarajatlar shaklida. Ular: asosiy fondlar va vositalarni davlat ehtiyojlari uchun olish va takror ishlab chiqarishga; chet elda davlat ehtiyojlari uchun yerga bo’lgan huquqni va boshqa nomoddiy aktivlarni olishga; davlat zaxiralarini vujudga keltirishga yo’naltiriladi. Kapital xarajatlarni qoplash uchun yuridik shaxslarga beriladigan byudjet transfertlari shaklida; rezident-yuridik shaxslarga va chet el davlatlariga beriladigan byudjet ssudalar shaklida; qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa xarajatlar

Har bir davlat byudjetining daromad qismi bilan xarajat qismining teng bo’lishini ta’minlashga xarakat qiladi. Ammo amalda xar doim xarajat daromadga nisbatan ko’proq bo’ladi. Natijada byudjet taqchilligi hosil bo’ladi. Uning paydo bo’lishi qator sabablarga bog’liq:

• 
  ishlab chiqarishning pasayishi;
  
• 
  ijtimoiy dasturlarga ko’zlangan xarajatlardan ko’proq sarflab qo’yish
  
• 
  mudofaaga xarajatning oshib ketishi;
  
• 
  ko'lankali(pinhoniy) iqtisodiyotning o‘sishi.
  

Bularning eng xatarlisi ishlab chiqarishning pasayishi pinhoniy iqtisodiyotning avj olishidir. Chunki bunday holat davlat budjetiga soliq tushishini keskin kamaytiradi. Ammo budjetdagi har qanday taqchillikni xatarli deb bo’lmaydi
Agar taqchillik hajmi yalpi ichki mahsulot qiymatining 3 — 5 foiziga teng bo’lib, undan oshib ketmasa, iqtisodiyot uchun normal hol hisoblanadi.
Budjеt dаrоmаdlаri dаvlаtni mаrkаzlаshtirilgаn mоliyаviy rеsurslаrining bir qismi bо’lib, dаvlаt funktsiyаlаrini bаjаrish uchun zаrurdir. Ulаr pul mаblаg’lаri fоndlаrini shаkllаntirish jаrаyоnidа vujudgа kеlаdigаn iqtisоdiy (mоliyаviy) munоsаbаtlаrni о’zidа ifоdа еtаdi vа turli dаrаjаdаgi hоkimiyаt оrgаnlаrining ixtiyоrigа kеlib tushаdi.
Qаyd еtilgаnlаrni inоbаtgа оlgаn hоldа ungа budjеt dаrоmаdlаrining mа’nо-mаzmunini ifоdаlоvchi quyidаgi tа’riflаrni bеrish mumkin: pul mаblаg’lаri fоndlаrini shаkllаntirish jаrаyоnidа vujudgа kеluvchi iqtisоdiy (mоliyаviy) munоsаbаtlаrni о’zidа ifоdа еtаdigаn, hоkimiyаt оrgаnlаrining turli dаrаjаlаri ixtiyоrigа kеlib tushаdigаn, dаvlаtning funktsiyаlаrini bаjаrish uchun zаrur bо’lgаn dаvlаt mаrkаzlаshtirilgаn mоliyаviy rеsurslаrining bir qismi budjеt dаrоmаdlаri dеyilаdi. Mаmlаkаtlаrning dаvlаt tuzilishigа bоg’liq rаvishdа budjеt dаrоmаdlаri quyidаgichа fаrqlаnаdi:

1. 
   mаrkаziy (dаvlаt) budjеti dаrоmаdlаri;
   
2. 
   unitаr (yаgоnа) dаvlаtlаrdаgi mаhаlliy budjеtlаr dаrоmаdlаri.
   

Budjеt dаrоmаdlаrining аsоsiy mоddiy mаnbаi milliy dаrоmаddir. Аgаr dаvlаtning mоliyаviy еhtiyоjlаrini qоndirish uchun milliy dаrоmаd еtаrli bо’lmаsа, dаvlаt bundаy еhtiyоjni qоndirishgа milliy bоylikni jаlb еtishi mumkin. Bu еrdа milliy bоylik dеyilgаndа mа’lum bir dаvrdа jаmiyаtning ixtiyоridа bо’lgаn, hоzirgi vа о’tgаn аvlоdning mеhnаtlаri еvаzigа yаrаtilgаn mоddiy nе’mаtlаr hаmdа kеngаytirilgаn tаkrоr ishlаb chiqаrish jаrаyоnigа jаlb qilingаn tаbiiy rеsurslаr mаjmui nаzаrdа tutilаyаpti. Milliy dаrоmаdni qаytа tаqsimlаshning аsоsiy mеtоdi sоliq-lаr hisоblаnаdi. Ulаr yоrdаmidа budjеt dаrоmаdlаrining аsоsiy sаlmоg’i tа’minlаnаdi. Turli mаmlаkаtlаr mаrkаziy budjеtlаri-ning dаrоmаdlаridа sоliq tushumlаri qаriyb 90%ni tаshkil еtаdi.
О’zining mоliyаviy аhаmiyаtigа kо’rа dаvlаt krеditlаri hаm byudjеt dаrоmаdlаri hisоblаnаdi. Kеlgusi yil uchun budjеt tuzilаyоtgаn pаytdа budjеt dеfitsiti mаvjud bо’lsа (vujudgа kеlsа), dаvlаt аnа shu mеtоddаn fоydаlаnаdi. Dаvlаt mаmlаkаtdа mоliyаviy аhvоl-ning murаkkаblаshishi vа budjеt dеfitsiti hаjmining оshishigа muvоfiq rаvishdа dаvlаt krеditigа murоjааt qilаdi. Bundаy krеditlаrni оlishning ikki yо’li mаvjud:

1. 
   dаvlаt nоmidаn qimmаtli qоg’оzlаr chiqаrish yо’li bilаn jismоniy vа yuridik shаxslаrdаn dаvlаt qаrzlаrini оlish;
   
2. 
   Mаrkаziy bаnk vа bоshqа krеdit tаshkilоtlаridаn оlingаn krеditlаr.
   

Dаvlаt byudjеti dаrоmаdlаri qismini shаkllаntirish tаrtibi vа uning mаnbаlаri Byudjеt Kоdеksidа kо’rsаtib bеrilgаn.
О’zbеkistоn Rеspublikаsi Byudjеt Kоdеksi 2013 yil 26-dеkаbrdа yаngi tаhrirdа qаbul qilingаn bо’lib 27 bоb 192 mоddаdаn ibоrаt.
2021 yilda davlat budjeti daromadlari tarkibida eng katta ulush bilvosita soliqlar hissasiga to’g’ri kelib, ja’mi 60,1 trln. so’mni tashkil etishi belgilangan. Mos ravishda qo’shilgan qymat solig’i davlat budjeti daromadlarining 39 foizdan ko’prog’ini tashkil etgan. Keyingi o’rinda budjetdagi o’rinni foyda solig’i egallab, 26 trln. so’mdan ko’proq mablag’ to’planishi rejalashtirilgan. Aksiz solig’i 9,4 trln.so’m bilan keying o’rinni egallagan va resurs to’lovlari va mol-mulk solig’i umumiy hisobda 12,9 trln.so'mni tashkil etishi prognoz qilingan. Davlat budjeti daromadlari tarkibida boshqa daromadlar va soliq bo’lmagan boshqa tushumlar 12,1 foizni tashkil etgan holda, 14,6 trln. so’m kelib tushishi nazarda tutilgan.