graffiti(devorga uyatsiz xarakterdagi rasmlar chizish va yozuvlar yozish), submadaniy deviatsiyalar (slyeng, shramlash, tatuirovkalar) birmuncha tarqalgan.
Bolalarda esa uydan qochib kyetish, daydilik, maktabga bormaslik, tajovuzkor axloq, qiybat qilish, yolqon, o`qrilik, ta'magirlik (tilanchilik) kabi ko`rinishlarda uchraydi.
Asotsial axloqning chegaralari, ayniqsa, o`zgaruvchan, chunki u boshqa axloqiy deviatsiyalardan ko`ra madaniyat va vaqtning ta'siri ostidadir.
Autodestruktiv (o`z-o`zini parchalovchi axloq) – bu tibbiy va psixologik me’yorlardan og`ishgan, shaxsning rivojlanishi hamda umuman o`ziga xavf soluvchi axloq. O`z-o`zini parchalovchi axloq zamonaviy dunyoda quyidagi asosiy shakllarda yuzaga chiqadi: suitsidal axloq, ozuqaga muhtojlik, kimyoviy moddalarga mutojlik (psixofaol moddalarni suiistye'mol qilish), fanatik axloq (masalan, destruktiv-diniy madaniyatga tortilish), autik axloq, viktim axloq (jabrlanuvchining axloqi), hayot uchun aniq ko`rinib xatarli faoliyat (sportning ekstremal turlari, avtomobilda yurganda tezlikni o`ta oshirish va boshqalar).
O`smir yoshda autodestruktiv axloqning xususiyati (avvalgi shakliga o`xshash) uning guruhli qadriyatlar bilan bilvosita bog’liqligi hisoblanadi. O`smir kiritilgan guruh autodyestruktsiyaning quyidagi shakllarini tug’diradi: giyohvandlikka mute bo`lib qolgan axloq, o`z-o`zini kesish, kompyuyerga bog’lanib qolish, ozuqa addiktsiyalari, kamroq – suitsidal axloq.
Biz shaxs og`ishgan xulqining turli ko`rinishlari ikkita – o`ziga yoki boshqalarga qarama-qarshi yo`nalishli “destruktiv axloq”ning yagona o`qida joylashganini ko`ramiz.
Destruktiv ifodalanganlikning yo`nalishi va darajasi bo`yicha og`ishgan xulqning quyidagi shkala bo`yicha taqdim etish mumkin: antiijtimoiy (faoldestruktiv) – proijtimoiy (antiijtimoiy guruhlar me’yoriga moslashgan, nisbatan destruktiv) – asotsial (passiv-destruktiv) – o`z-o`zini parchalovchi (passivautodestruktiv) – o`z-o`zini o`ldiruvchi (faol-autodestruktiv).
Axloqiy buzilishlarning tibbiy tasnifi.
bemor o`z yoshi uchun g’ayrioddiy tarzda jahlning tez-tez yoki og’ir ko`tarilishini namoyon qiladi;
kattalar bilan tez-tez bahslashadi;
tez-tez kattalarning talablarini bajarishdan faol bosh tortadi yoki ularning qoidalarini buzadi;
ko`pincha ataylab shunday ishlarni qiladiki, boshqa odamlarning
xo`rligini keltiradi;
o`z xatolari yoki axloqida ko`pincha boshqalarni ayblaydi;
ko`pinchi xafa bo`ladi yoki uni osongina o`ksitadilar;
ko`pincha g’azablanadi yoki achchiqlanadi;
ko`pincha g’azabnok yoki qasoskor;
ko`pincha foyda olish yoki majburiyatdan qochish maqsadida aldaydi yoki va'dasini buzadi;
ko`pincha mushtlashuv chiqaradi (bunga sibslar – aka-ukalar va opasingillar bilan mushtlashish kirmaydi);
boshqa odamlarga jiddiy jismoniy zarar yetkazishga qodir bo`lgan qurollardan foydalanadi (masalan, chavgan, g’isht, singan butilka, pichoq, o`qotar qurollar);
ota-onasining ma'n etishiga qaramay kech qoronqigacha ko`chada qoladi
(agar og’ishning boshlanishi bo`lsa – 13 yoshgacha);
boshqa odamlarga nisbatan jismoniy shafqatsizlikni namoyon etadi (masalan, qurbonni bog’laydi, uni kesadi, kuydiradi);
hayvonlarga nisbatan jismoniy shafqatsizlikni namoyish etadi;
begonalar mulkini g’araz bilan buzadi;
qasddan xatar yoki jiddiy zarar yetkazish maqsadida olov yoqadi;
uydan yoki boshqa joydan qimmatbaho buyumlarni o`g’irlaydi;
tez-tez dars qoldiradi;
uydan kamida ikki marta yoki bir marta qochgan, biroq bir kechaga (zo`ravonlikdan qochish holatidan tashqari);
jabrlanuvchining ko`z o`ngida jinoyat sodir etadi (hamyonni yulib olish, sumkani qirqishni kiritgan holda);
boshqa birovni jinsiy faoliyatga majburlaydi;
tegajoq axloqni tez-tez namoyish etadi (qasddan og’riq, kamsitish, qiynov yetkazish);
begona uy va avtomobillar ichiga kiradi.
Axloqiy fenomenlarning qiyosiy tavsifnomasi
Axloqiy deviatsiya tasniflarini taqqoslab, biz turli axloqiy fenomenlarning farqli xususiyatlarini anchagina aniq ifodalashi mumkin.
Ijtimoiy axloqning asosiy variantlari:
Me’yoriy («standart») axloq– ko`pchilik odamlar uchun xarakterli bo`lgan ijtimoiy me’yorlarga mos tushadi, atrofdagilarning ma'qullashini uyg’otadi va me’yoriy moslashuvga olib keladi. Umuman olganda, u garchi individuallikdan mahrum bo`lsa-da, vaziyatga teng, mahsuldor.
Marginal (cheklangan) axloq – ijtimoiy me’yorlarning eng oxirgi chyegarasida turadi, me’yor chyegaralarini yuvadi va kengaytiradi, atrofdagi odamlarda zo`riqish tug’diradi.
Nostandart («nome’yoriy») axloq – ushbu jamiyatda ushbu vaqtda qabul qilingan kamchilik odamlarga xos me’yorlar chegarasidan chiqadi. Ikki asosiy shaklda namoyon bo`ladi:
kreativ (ijodiy) axloq – yangi g’oyalarni amalga oshiradi, o`ziga xos, mahsuldor, taraqqiyparvar, me’yorning o`zini o`zgartirishga olib kelishi mumkin, biroq qator qollarda atrofdagilarning qarshiligini uyg’otadi;
Deviant (og`ishgan) axloq – mahsuldor emas, destruktiv yoki autodestruktiv, atrofdagilarning ma'qullamasligini uyg’otadi.
5. Patologik axloq – tibbiy me’yorlardan og’ishadi, aniq simptomlar shaklida namoyon bo`ladi, mahsuldorlik va shaxsning ishga layoqati tushib ketadi, atrofdagilarning hayri xohligi yoki qo`rquvini. Patologik axloq vaziyatga teng emas, u shaxsning o`z harakatlarini anglash va ularni boshqarish qobiliyatining pasayishi bilan birga boradi.
Axloqiy og’ishlarni tasniflash muammosi.
axloqiy deviatsiyani bir necha asoslar bo`yicha guruhlanadigan ijtimoiy
ko`rinish sifatida ko`rib chiqadi:
masshtabdan qat'i nazar ommaviy va shaxsiy og’ishlar ajratiladi;
oqibatlar ahamiyati bo`yicha – salbiy (zararli oqibatlar keltirib
chiqaruvchi va potyentsial xavf tug’diruvchi) va ijobiy;
v) sub'yekt bo`yicha – aniq shaxslar, norasmiy guruhlar (masalan, yo`lto`sar guruhlar faoliyati), rasmiy tuzilmalar, shartli ijtimoiy guruhlar (masalan, ayollar piyonistaligi) og’ishi;
g) ob’ekt bo`yicha – iqtisodiy, maishiy, mulkiy buzilishlar va boshqalar;
d) muddati bo`yicha – bir vaqtli va davomli;
ye) buzilgan me’yor turi bo`yicha – jinoyatchilik, ichkilik (piyonistalik) giyohvandlik, o`z-o`zini o`ldirish, axloqsiz xulq, daydilik, foxishabozlik, bezorilik, boqimanda bo`lish, sotqin, rasmiyatchilik, terrorizm, irqchilik, gyenotsid, destruktiv madaniyatlar.
Ijtimoiy moslashmaganlikning maktab yoshida anchagina masshtabli belgilari bo`lib quyidagilar chiqishi mumkin: psixofaol moddalarni muntazam istye'mol qilish (uchuvchi eritmalar, ichkilik, giyohvand moddalar), jinsiy deviatsiyalar, fog’ishabozlik, daydilik, jinoyat sodir etish. Oxirgi vaqtlarda maktab o`quvchilarining og`ishgan xulqida nisbatan kompyutyer o`yinlari yoki diniy syektalarga qaram bo`lib qolish bilan bog’liq bo`lgan yangi shakl kuzatilmoqda.
Juda yoshlikdan va maktab yoshidan og`ishgan xulq ko`rinishlari haqidagi masala yanada chalkash. Umuman shaxsning “mustaqil bo`lmagan” bu bosqichida Deviant axloq qaqida gapirish mumkinmi? Pedagoglar va ota-onalar ko`pincha kichik bolalarda zararli odatlar (barmoqini so`rish, tirnoqini chaynash), ovqat yeyishdan bosh tortish, quloq solmaslik, tajovuzkor axloq, masturbatsiya, gipyerfaol axloq kabi axloqning shunday salbiy ko`rinishlari bilan to`qnashadilar.
Afsuski, jamiyatda og`ishgan xulqqa nosog’lomlik kabi munosabatda bo`lish ustundir. Uning ko`zga ko`ringan shakllari bilan to`qnashgach, odamlar avvalo tibbiy tashxis va unga tegishli tibbiy yordam olishga harakat qiladilar.
Deviant axloq masalalari bo`yicha ilmiy adabiyotlarda birmuncha ishlab chiqilgan va anchagina odatlangan klinik yondoshuv hukmronlik qiladi. Ayni damda ma'lumki, shaxs axloqiga psixolgik jiqatdan – shaxsning o`ziga nasiqat qilib ta'sir ko`rsatish mumkin. Yaqqolki, mutaxassis og`ishgan xulq tasnifiga ikkita yetakchi yondoshuvni aniq diffyeryentsiyalashi zarur – psixologik va klinik.
Foydalanilgan adabiyotlar:
I.M. Hakimova. Deviant xulq-atvor psixologiyasi. // o‘quv qo‘llanma; Toshkent -2014; 56-bet.
Umarov B.M. Bolalar va o`smirlarda xulq og`ishining kelib chiqishi va uning oldini olishning ayrim psixologik masalalari. //uslubiy qo`llanma. – T. – 2008, 64-bet.
www.expert.psychology.ru
www.psycho.all.ru
http://fayllar.org
Dostları ilə paylaş: |