Mavzu: Hayvonlar seleksiyasi

Abdulbannob G’ulomov
Mavzu: Hayvonlar seleksiyasi
Reja:

1. 
   Seleksiya fani va yutuqlari haqida umumiy tushunchalar
   
2. 
   Hayvonlar seleksiyasining o’ziga xos xususiyatlari.
   
3. 
   Mamlakatimizda seleksiya fanining yutuqlari.
   

Seleksiya (lot. selectio — tanlash, saralash) — yuqori mahsuldor oʻsimliklar navlari va duragaylarini, hayvonlar zotlarini va mikroorganizmlar shtammlarini yaratish nazariyasi va amaliyoti. Seleksiyaning ilmiynazariy bazasi genetika hisoblanadi. Oʻsimliklar seleksiyasi botanika, sitologiya, embriologiya, gistologiya, fiziologiya, fitopatologiya, entomologiya, ekologiya, biokimyo, oʻsimlikshunoslik va q. x. mahsulotlarini qayta ishlash texnologiyasi bilan chambarchas bogʻliq. Ibtidoiy seleksiya koʻrinishlari (beixtiyor tanlash) dehqonchilik paydo boʻlgan davrlardan boshlangan. Bunday seleksiya astasekin muayyan maqsadli yoʻnalishlarda olib borilgan. Xalq seleksiyasi Oʻrta Osiyoda ham rivojlanib, gʻoʻza, zigʻir, don, beda, sabzavotpoliz ekinlari, tok va mevali daraxtlarning qimmatli navlari yaratilgan.
Hayvonlar seleksiyasida o’simliklar seleksiyasida qo’llaniladigan usullardan ham foydalanildi. Lekin hayvonlar seleksiyasining o’ziga xos xususiyatlari tabiati- dan kelib chiqadi: 1) xonakilashtirilgan hayvonlar faqat jinsiy yo’l bilan ko’payadi;
har bir hayvon kam nasl beradi va har bir hayvon ancha qimmat turadi.
Hayvonlar seleksiyasida eksterer belgilarini hisobga olish muhimrol o’ynaydi. Hayvonlar tashqi shakllarini butun yig’indisi, tanasining tuzilishi, tana qismlarining o’zoro nisbati eksterer deyiladi. Xo’jalik uchun muhim bo’lgan ko’pgina belgilar, masalan, qoramollarning sersutligining rivojlanishi muayyan ta- na tuzulishiga,qon aylanish va nafas olish sistemalari va boshqa belgilarni yaxshi rivojlanganligiga bog’liq. Hayvonlar seleksiyasida turli belgilar o’rtasidagi muhim bog’lanishlarni hisobga olish muhim, chunki biror belgi bo’yicha yuqori hosildor- lik – mayyan ekstererga bog’liq.

Tushunchalar tahlili metodi:

Atamalar	Atamalar izohi
Zot	kelib chiqishi (ajdodi) maʼlum, biologik va foydali xususiyatlari bir xil oʻxshashlikda hamda avlodlari- ga oʻz belgilarini toʻliq oʻtkaza oladigan, muayyan tabiiy-iklim sharoitida yaratilgan hayvonlar guruhi.
Nav	seleksiya natijasida yaratilgan, muayyan morfolo- gik, fiziologik va xoʻjalik belgi hamda xususiyatlari turgʻun va nasldan oʻtib boradigan, bir turga man- sub oʻsimliklar majmui;
Shtamm	morfologik va fiziologik xususiyatlari oʻrganilgan mikroorganizmlarning sof oʻstirib olingan namu- nalari.

Toza liniya	Odamlar tomonidan suniy yaratilgan organiz- mlar populiatsiyasi
Eksterer	Hayvonlar tashqi shakllarining butun yig’indisi, tanasining tuzulishi, tana qismlari.
Geterozis	Hayvonlarning har xil zotlari yoki turlararo chatishtirishda hosil bo’lgan birinchi avlod du- ragaylarining xususiyatlarini birmuncha yuqori bo’lishi.
Lekgorn	Tuxum yo’nalishidagi tovuq zoti
Askaniya rambulensi	Mayin junli qo’y zoti
Arxar	Yovvoyi qo’y
Merinos	Mayin junli qo’y zoti
Arxaromerinos	Arxar va merinosning chatishtirilishidan hosil bo’lgan yangi zot
Qo’tos	Tog’li hududda yashaydigan uy hayvoni.

Klaster metodi:

FSMU METODI

Fikr	Hayvonlar seleksiyasida o’simliklar seleksiyasida qo’llanilgan usullardan tashqari boshqa bir qancha usullar ham qo’llaniladi.
Sabab	Xonakilashtirilgan hayvonlar faqat jinsiy yo’l bilan ko’payadi. Har bir hayvon kam nasl beradi va har bir hayvon ancha qimmat turadi.
Misol	Yovvoyi tur hayvonlar bilan maqsadga muvofiq hayvon zoti chatishtirilganda yangi muhitga moslashgan organism olinadi
Umumlashtirish	Hayvonlar seleksiyasida qo’llaniladigan usullar faqat ma’lum bir belgi bo’yicha, ya’ni bir maqsad sari amalga oshiriladi.

SWOT Tahlil metodi

Yovvoyi qo’y arxar va mayin junli qo’y zoti (merinos) chatishtirilganda arx- aromerinos qo’y zoti yaratiladi.

S	kuchli	Yangi olingan zot ya’ni arxaromerinos turli muhit sharoitida bemalol yashaydi va mahsuldorligi yuqori bo’ladi
W	Zaif	Ikkala qo’y zoti bitta arealda uchramasligi va bir xil vakil bo’lmaganligi.
O	imkoniyatlari	Mahsuldorligi yuqori bo’lgan mayin jun beradigan qo’y zoti yaratiladi.
T	To’siq	Turlar sonining kamligi. Seleksiya haqida, hayvonlar seleksiyasida qo’llaniladigan usullar haqida yetarlicha bilimga ega bo’lmaslik.

Yangi mavzuni mustahkamlash.

BBB metodi

Tushuncha nomi	Bilardim	Bilib oldim	Bilishni xohlayman
Arxaromerinos
Eksterer
Geterozis
Shtamm

Induktiv metod

Test metodi:

1.Inson tomonidan yaratilgan qanday populatsiyalar belgilangan irsiy xususiyatlarga ega bo’ladi?

A) shtamm, tur, turkum,
B) shtamm, nav, zot
C) nav, tur, avlod
D) nav, zot, tur

2.Seleksiyaning asosiy metodlari qaysilar?

A)population statistic
B) tanlash va duragaylash
C) duragaylash va sitogenetik
D) genetik injeneriya
3. O’zbekistonda birinchi bo’lib 1949- yilda urchitilgan hayvonni ko’rsating?
A)Qizil dasht
B) Shotgorn
C) Busheyev
D) Qizil dasht
4.Quyidagilardan qaysi biri zotga tegishli?
A) Kostroma, Lekgorn, tur
B)Qizil dasht, Busheyev, Arxaromerinoseleksiya
C) Shotgorn, Simmental, Arx- ar
D) Shvits, Kornuel, Nimrang
5. Uy hayvonlarini sermahsul zotlarini yaratishda zotlararo va uy hayvonlarin- ing uzoq formalaridan qaysi metod orqali ko’plab zotlar yaratilgan.
A)Chatishtishtirish
B) tanlash
C) duragaylash
D) barchasi to’g’ri

Savol	1	2	3	4	5
Javob	B	B	C	B	C

FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI.

1.Umumiy o’rta ta’limning davlat ta’lim standarti. VM 2017 yil 6 aprel 187- Qarori

2.A.Zikriyaev, A. To’xtayev, I.Azimov,I.Sonin 9-sinf “Biologiya’’darsligi Toshkent 2014yil.
3.A.Zikriyaev, A. To’xtayev, I.Azimov, I.Sonin 9-sinf “Biologiya’’darsligi Toshkent- 2019yil.
I.Azimova, P.Zikriyayev, A.Toxtayev, S.Fayzullayev Biologaya (Sitologiya va gen asoslari metodik qo’llanma). Toshkent 2002-yil.
J.O.Tolipova, A.S.To’xtayev, O’.Pratov ”Biologiiya o’qitish metodikasi ”Toshkent 2003-yil.
6.J.Tolipova.A. G’ofurov Umumiy biologiyani o’qitish metodikasi. Toshkent 2004-yil.
7.O.Mavlonov, S.Najimova,M,Nishonboyeva “Zoologiya o’qitish metodlari va texnologiyalari ”Toshkent 2005-yil.
8.O.Mavlonov,J.Tolipova Zoologiyani o’qitish metodikasi. Toshkent 2004-yil. 9.www.google.ru
10.www.ziyonet.uz

11 www.lex.uz