Mavzu: Insonparvarlik tamoyili

Mavzu: Insonparvarlik tamoyili
Mamlakatimiz ta’lim tizimining hozirgi rivojlanish bosqichi tub o’zgarishlar bilan tavsiflanadi. Ta’lim strategiyasida insonparvarlik paradigmasi ustuvordir.
Bugun shuni aytish mumkinki, shaxsga yo’naltirilgan insonparvar demokratik ta’lim ideal tarzda shakllanmoqda. Bolaga ishonish, majburlash va jazosiz o’rganish, bolalar va kattalar o’rtasidagi hamkorlik, ijodiy faoliyatni tanlash qobiliyati va o’z tanlovi uchun mas’uliyat – bu yangi ta’lim tizimining asosiy qadriyatlaridandir.
Ta’limning insonparvarlik paradigmasi sharoitida ta’lim oluvchi shaxsini, uning individualligini faol faoliyat sub’ekti sifatida rivojlantirishga yo’naltirilgan ta’lim nafaqat o’qituvchining pedagogik faoliyatining tegishli strategiyasini qurish asosida amalga oshirishga balki bugungi kunda o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgan hamda tubdan o’zqacha mazmun-mohiyat kasb etuvchi - insonni ma’naviy rivojlanishida uni qo’llabquvvatlash, hayotda o’z taqdirini o’zi belgilash qobiliyatini shakllantirish imkonini beradi.
Shuningdek, pedagogik kommunikativ o’zaro ta’sirni, ya’ni ta’lim oluvchi shaxsiga nisbatan qadriyatli insonparvarlik munosabatni shakllantirishga xizmat qiladi. Bu esa o’z navbatida o’quvchining shaxsiyatiga bo’lgan munosabatni belgilab, kattalar va bolalar o’rtasida hamkorlik va birgalikda ijod qilish muloqot xarakteridagi faoliyatni amalga oshirishni ta’minlaydi.
O’qituvchining kommunikativ kompetensiyasi o’qituvchining o’quvchilar bilan insonparvarlikka yo’naltirilgan o’zaro munosabati motivatsion, aksiologik, axborotmazmun va operatsion-faoliyat kabi tarkibiy qismlarini aniqlashga imkon berdi. Jumladan:
Motivatsion komponent kommunikativ kompetentsiyaning yo’naltiruvchi xususiyatlarini aks ettiradi, o’quvchilar bilan insonparvarlikka yo’naltirilgan kommunikativ o’zaro munosabatlarning ehtiyojlari va maqsadlarida o’z ifodasini topadi.
Kommunikativ kompetentsiyaning aksiologik komponenti pedagogik qadriyatlarning umumiyligini aks ettiradi. Kasbiy pedagogik faoliyatda qadriyat yo’nalishlari o’qituvchining pedagogik nazariyaga, o’quv amaliyotiga, o’quvchi shaxsiga, kasbiy faoliyat sub’ekti sifatidagi o’z shaxsiyatiga munosabatida namoyon bo’ladi.
Axborot-kontent komponenti bo’lajak boshlang’ich sing o’qituvchilarining "talabalar bilan samarali gumanistik yo’naltirilgan o’zaro munosabatlarni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan bilimlar tizimiga ega bo’lishini nazarda tutadi. Ilmiy adabiyotlarni tahlil qilish asosida biz bilimlar tizimini aniqladik: psixologik tuzilmani bilish. o’quvchining shaxsiyati; bolaning yoshi va jinsi, individual xususiyatlarini hisobga olgan holda rivojlanish qonuniyatlari; kommunikativ harakatning tuzilishi haqida; kommunikativ pedagogik o’zaro ta’sirni tashkil etish usullarini bilish; o’quvchi bilan muloqot qilishning axloqiy va axloqiy me’yorlari va qoidalari; pedagogik muloqotning muayyan vaziyatida xulq-atvor algoritmlari, xatti-harakatlarning taktikasi va strategiyasi, pedagogik muloqot uslublari.
Operatsion-faol komponent kommunikativ kompetentsiyaning amaliy, samarali tomonini tavsiflaydi. Ushbu komponentning mazmuni quyidagi kommunikativ qobiliyatlar tizimi bilan ifodalanadi: idrok etish, nutq, gnostik va aloqa jarayonini boshqarish qobiliyatlari. Kommunikativ kompetentsiyaning tarkibiy qismlari kommunikativ kompetentsiyaning mohiyatini tushunish uchun shartli ravishda ajratiladi. Aslida, ular o’zaro bog’liqdir. Ta’lim jarayonida kommunikativ kompetentsiyani maqsadli, maxsus tashkil etilgan rivojlantirish jarayoni bo’lib, u bo’lajak o’qituvchi shaxsini takomillashtirishga hissa qo’shadigan bilimlar, kommunikativ ko’nikmalar va qadriyatli yo’nalishlarining sifat jihatidan o’zgarishini ta’minlaydi. Bo’lajak boshlang’ich sing o’qituvchilarining kommunikativ kompetentsiyasini rivojlantirish muammosi hal qilinadigan asosiy yondashuvlar sifatida, shaxsga yo’naltirilgan, qadriyatli, kontekstual yondashuvlar bilan tavsiflanadi va tahlil qilinadi.
Bo’lajak boshlang’ich sing o’qituvchilarida kommunikativ kompetentsiyani rivojlantirish jarayonini optimal amalga oshirishga yordam beradigan bir qator pedagogik sharoitlarni o’z ichiga oladi:
- kommunikativ kompetentsiya o’quv jarayoni sub’ektlari tomonidan o’qituvchining ta’lim oluvchilar bilan insonparvarlikka yo’naltirilgan o’zaro munosabatlarini amalga oshirishga tayyorligi sifatida tan olingan va uning komponentlari sifatida motivatsion, aksiologik, axborot-mazmun, operativ-faoliyat kabi murakkab tarkibining rivojlanishi dialektik birlikda amalga oshirilgan;
- ta’lim jarayoni o’qituvchi va ta’lim oluvchilar o’rtasidagi dialogik o’zaro ta’sir sifatida tashkil etilgan bo’lib, o’quvchilarni qabul qilish, empatik muloqot, muvofiqlik, yordam berish va boshqalarga nisbatan qadriyatli munosabatlarni rivojlantirishga yordam beradi;
- maxsus kurs darslarida talabalarning kommunikativ kompetensiyasini talabalar insonparvarlikka yo’naltirilgan pedagogik muloqot qoidalarini hisobga olgan holda ta’lim oluvchi bilan kommunikativ o’zaro munosabatlarning variativ muammolarini hal qilish bo’yicha bilim, ko’nikmalarga ega bo’ldilar hamda kelajakdagi kasbiy faoliyatinni o’quvchilar shaxsiga qadriyatli insonparvarlik munosabatlari asosida tashkil etish malakalari shakllantiriladi.
Shu o’rinda xulosa qilsh mumkinki, zamonaviy pedagogika fanining ko’plab muammolari orasida bo’lajak boshlang’ich sing o’qituvchilarining kasbiy tayyorgarligi jarayonida kommunikativ kompetentsiyani rivojlantirish muammosi eng katta ahamiyatga ega.
Bo’lajak boshlang’ich sing o’qituvchilarida kommunikativ kompetentsiyani rivojlantirish muammosining rivojlanish darajasi tadqiq qilinish jarayonida pedagogik nazariya va amaliyot jarayonida eng dolzarb va qo’shimcha mulohazalarga ehtiyoj mavjud bo’lgan muammolardan biri ekanligi aniqlandi.
Bo’lajak boshlang’ich sing o’qituvchilarining kommunikativ kompetensiyasi bo’yicha o’rganilgan nazariy tahlillar shuni ko’rsatdiki, kommunikativ kompetensiya kasbiy-pedagogik tayyorgarlikning ajralmas qismi bo’lib, u ta’limning insonparvarlik paradigmasi qadriyatlari tizimida kasbiy o’zini o’zi belgilash imkonini beradi.
Demak, o’qituvchining kasbiy-pedagogik kompetensiyasi uning kasbiy va shaxsiy xususiyati sifatida belgilanib, bu o’qituvchining pedagogik faoliyatini ta’lim oluvchi shaxsiga nisbatan qadriyatli insonparvarlik munosabatni shakllantirish asosida amalga oshirishga tayyorligida ifodalanadi.